ماه رمضان  آمد زیباترین ماهی که موجب جلای روح و صمیمت بیشتر باخدا و بنده ی خدا می گردد دقت کرده اید چقدر در این ماه خوب خدا مهربانی ها زیادتر می شود؟ آیا تا به حال اظهار نظر مقامات قضایی و پلیسی را خوانده اید که می گویند جرم و جنایت در این ماه کمتر شده؟ و حتی آنان که نمی توانند روزه باشند سعی می کنند احترام روزه دار را حفظ نمایند و حداقل در مقابلش چیزی نخورند تا مبادا اندام او تحریک شود و به عذاب گرسنگی و تشنگی گرفتار شود! دیده اید در این ماه کسانی که به هردلیلی نتوانسته اند نمازشان را به موقع بخوانند می کوشند تا قضای آن را بجا آورند و بیشتر عبادت کنند؟

دقت کرده اید چرا در بسیاری از شبهای رمضان حتی کسانی که ما فکر نمی کنیم مسجدی و هیئتی باشند یه جورایی خودشان را به این اماکن می رسانند تا با برادران و خواهران مومنشان هم نوا شوند !

دقت کرده اید که چون مراسم دعا و نیایش در مساجد تمام می شود افرادی که بیرون می آیند سبکی خاصی در خود احساس می کنند! 

به هرحال فرا رسیدن ماه رمضان را به شما بندگان خوب خداوند و مخاطبان همیشه همراه شاهدان کویرمزینان تبریک می گوییم و برایتان مطلبی از یک مزینانی اهل قلم تقدیم می نماییم تا با برکات دعا بیشتر آشنا شوید البته اول به خودمان می گوییم چون شما به یقین داناتر از ماهستید.

دعا در آینه وحی الهی

نویسنده: عاطفه مزینانی

چکیده:

رساله‌ای که این حقیر توفیق جمع‌آوری آن را به دست آوردم شامل شش فصل زیر می‌باشد:

فصل اول: حکمت دعا

فصل دوم: مقدمات و آداب قبل از نیایش

فصل سوم: آداب و مقارنات حال نیایش

فصل چهارم: فواید و آثار دعا

فصل پنجم: در باب استجابت دعا

فصل ششم: دعاهای قرآن.

و سعی شده مطالبی با استناد به آیات قرآن ذکر شود. جا دارد در اینجا ابتدا حمد خدای تعالی گویم که مرا یاری کرد و توفیق این گام مثبت را به من ارزانی داشت و پس از آن از عزیزان ذیل تشکر نمایم که در این زمینه مرا یاری نمودند:

ـ سرکار خانم دکتر خزعلی، استاد محترم تاریخ .

ـ سرکار خانم دکتر کلهروری، استاد محترم معارف.

ـ کادر محترم کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهرا (س) .

ـ کادر محترم کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا (س).

ـ کادر محترم کتابخانه خوابگاه دانشگاه الزهرا (س).

به امید موفقیت روزافزون این عزیزان و تمامی دلسوزان این عرصه.

پیشگفتار:

قرآن کتاب زندگی ماست و هر آنچه که برای تکامل روح و سازندگی شخصیت انسان لازم است در آن آمده است. یکی از نیازهای فطری بشر، راز و نیاز با خداوند است. او می‌خواهد خوشبخت زندگی کند و در آخرت نیز سعادتمند شود. بدین منظور و برای رسیدن به این مقصود همواره درصدد داشتن رابطه و انس با خداوند است تا به هنگام بروز شداید و مشکلات به او رجوع نماید. برای این منظور لفظ و بیان‌خاص و الفاظ و متن مخصوصی لازم نیست. هر قوم و ملتی با زبان خود و به مقدار فهم خویش خدا را می‌خواند.

اما متن دعاها و مناجات‌هایی که از زبان اهل معرفت و انسانهای الهی و وارسته برخاسته است، دارای ظرافتهای معنایی و لفظی گسترده ای است به گونه‌ای که در کلام و دعای دیگران یافت نمی‌شود و این خود رمز جاودانگی و قابل سرمشق بودن دعاهاست.

یکی از بخشها کتب احادیث ما، دعاها و مناجات‌هایی است که بر زبان اولیی الهی جاری شده است که با آن کلمات همواره خدا را می‌خوانده‌اند و یا به پیروانشان تعلیم داده اند. لیکن دعاهایی در قرآن کریم آمده است که از زبان فرشتگان و پیامبران و بندگان صالح صادر شده و یا تعلیم خداوند به بندگانش است که به آنها به طور مستقل پرداخته. اینک این بنده حقیر نیز مجال و توفیقی یافته‌ام که یک چشمه از این دریای وسیع را گرد آوری کرده و به محضر حق تقدیم نمایم. به امید اینکه این پژوهش راهگشای من و دیگران باشد، دفتر را باز می‌کنم.

تهران / اردیبهشت 82

..... و سپاس و ستایش پروردگاری راست که اگر معرفت ثنایش و آیین سپاسگزاریش را از بندگانش دریغ کرده بود و به آنان، رسم سپس و ستایش نمی‌آموخت تا در برابر انبوه نعمت‌های وزین و ارجمندش و نیکی‌ها و دهش‌های پی‌درپی‌اش او را بستاید، در نعمت‌هایش تصرف می کردند و از ثنای او لب فرومی‌بستند و در روزی‌هایش دست می‌بردند و او را پاس نمی‌داشتند و اگر چنین می‌بودند، از قلمرو انسانیت بیرون رفته به مرز حیوانیت می‌رسیدند؛ بلکه در مرتبه‌ای فروتر از آن گام می‌نهادند و چنان می‌بودند که در کتاب حکمت آموزش (قرآن) به توصیف آنان پرداخته است:

«ناسپاسان جز مانند چارپایان نیستند، بلکه گمراه ترند.» سوره فرقان / 44

صحیفه کاملیه سجادیه

فصل اول : حکمت دعا

1ـ فضیلت نیایش از نظر قرآن:

الف ـ آیات خود قرآن: در قرآن کریم، دعا مصداق عبارت شناخته شده است و یکی از اجزای نماز است. شاید معنی واقعی دعا توجه باشد و دعا نیز توجه به خداست، اما توجه خاص برای رفع نیازها. در آیه 60 سوره غافر بعد از امر به دعا داریم: کسی که از عبارت من استکبار ورزد و سرکشی کند، با خواری و ذلت به دوزخ وارد خواهد شد. از مضمون آیه معلوم می‌شود که دعا نوعی عبادت و خداپرستی است که اگر کسی از اصل دعا سرپیچی و استکبار ورزد و به نیروی خود یا سایر مخلوقات متکی باشد، این شخص مستوجب عذاب خواهد بود. بنابراین روح توحید و اعتماد به خدا این است که انسان هر نیازی دارد به خدا رو بیاورد و تنها به او اتکا نماید و از او در ضمن دعا و عبادت کمک بخواهد.

1ـ ربنا لا تؤاخذنا اِن نَسینا أو اخطانا ربنا و لا تحمل علینا احمداً کما حملته علی الذین مِن قبلنا ربنـا و لا تحملنا مالا طاقة لنا به واعف عنّا و اغفرلنا وارحَمنا انتَ مولینا فانصرنا علی القوم الکافرین. سوره بقره/286 (پروردگارا ! اگر ما فراموش کردیم یا خطا نموده‌ایم، ما را مؤاخذه مکن. پروردگارا ! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده: آنچنانکه بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی. پروردگارا! مجازات‌هایی که طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما قرار مده و آثار گناه را از ما محو نما و ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده. تویی مولا و سرپرست ما؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز بگردان.)

یکی از خصوصیات این آیه و آیه قبلش این است که خلاصه‌ای از تمام سوره بقره در این آیه آمده است و این جملات روح تسلیم در برابر آفریدگار جهان را به ما می‌آموزد. اگر زبان و دل در تلاوت این آیات هماهنگ‌شوند، می‌توان برنامه زندگی خود را در مسیر فرمان آفریدگار جهان قرار داد و روح را صفا بخشید.

2ـ ربنا اغفر لنا و لا خواننا الذین سبقونا بالایمان و لاتجعل فی قلوبنا غلاً للذین آمنوا ربنا انک رئوفٌ رحیم.

سوره حشر / 10 (پروردگارا ! ما و برادران ما را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند، بیامرز و در دلهایمان حسد و کینه‌ای نسبت به مومنان قرار مده، همانا تو مهربان و ترحم‌کننده‌ای.)

3ـ ربنا لا تزغ قلوبنا بعد از هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمه انک انت الوهاب. سوره آل عمران / 8 (پروردگارا ! دلهای ما را بعد از آنکه ما را هدایت کردی از راه حق منحرف مگردان و از نزد خودت رحمتی بر ما ببخش؛ زیرا تویی بسیار بخشنده.)

4ـ ربنا انک جامع الناس لیوم لاریب فیه ان الله لایخلف المیعاد. سوره آل عمران / 96 (پروردگارا ! تو مردم را در روزی که تردیدی در آن نیست، جمع خواهی کرد؛ زیرا خداوند از وعده خود تخلف نمی‌کند.)

این دو آیه از زبان کوشندگان در علم نقل شده، حکایت از این دارد که این گروه مردمی متفکرند و همواره مراقب روح و قلب خود می‌باشند تا به راه‌های انحرافی نروند و از خدا کمک می‌خواهند. در واقع آیه نیایش اول اشاره به ایمان کامل آنها به مبدأ و نیایش دوم اشاره به ایمان راسخ آنها به معاد دارد.

5ـ الذین یذکرون الله قیاماً و قعودا و علی جنوبهم و ... سوره آل عمران / 191

6ـ ربنا انک من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظامین من انصار. سوره آل عمران / 192

7ـ ربنا انا سمعنا منادیاً ینادی للایمان ان امنوا بربکم ... سوره آل عمران / 193.

8ـ ربنا و آتنا ما وعدتنا علی رسلک و لا تخزنا یوم القیامه ... سوره آل عمران / 194.

چهار آیه فوق به انضمام آیه 190 که با جمله ربنا عنوان شده است از آیات تکان دهنده قرآن است و هر ‌‌]کدام[ درخشندگی خاص خود را دارد که مجموعه‌ای از اصول عقاید آمیخته با مناجات و نیایش در شکل نغمه آسمانی می‌باشد. آیات دیگری که در آنها خدای تعالی بندگان مؤمن را ترغیب به نیایش می‌فرماید، به شرح زیر است:

9ـ اجیب دعوه الداع اذا دعان ... سوره بقره / 186 (اجابت می نمایم دعای نیایشگر را هرگاه مرا بخواند در هر حال و هرجا که باشد...)

10ـ ادعوا ربکم تضرعا و خفیه ... سوره اعراف / 54-53. (بخوانید پروردگار خود را با حالت زاری که نشانه نیاز است و در حال پنهانی که دلیل اخلاص ...)

11ـ وادعوا خوفاً و طمعاً ... سوره اعراف / 54-53. (و بخوانید خدای تعالی را در حالیکه ترسناک باشید و نیز امیدوار به رحمت بی‌منتهای او ...)

12ـ ادعونی استجب لکم... سوره مومن / 62 (بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را...)

و همچنین آیات بسیار دیگری که مجال گفتن نداریم و به همین تعداد بسنده می کنیم.

ب ـ دعاها و قصه‌های پیامبران:

امر آیات و قصه‌های برخی از پیامبران که هرگاه نیازی داشته‌اند و یا به شدائدی گرفتار شده اند، تنها مشکل گشای آنها نیایش بوده نیز می‌توان به حکمت دعا پی برد که در زیر اشاره‌ای به پاره‌ای از این نیایشها می‌کنیم.

1ـ و نوحا أذ نادی من قبل فاستجبنا له فنجینا و ... سوره انبیاء / 76 (و نوح را به یاد آور که از پیش ندا درداد، پس برای او اجابت کردیم و او و اهلش را از بلای عظیم نجات دادیم.)

2ـ و ایوب اذ نادی ربه أنی مسّنی الضر و انت ... سوره انبیاء / 84-83 (و ایوب را یاد آر که خداوندش را ندا درداد که مرا زیان رسید و تو بخشاینده‌ترین بخشایندگانی. پس برای او اجابت کردیم و زیان را از او برگرفته اهلش و همانند آنان را به آنان باز گردانیدیم...)

3ـ قل ما یعبؤا بکم ربی لولا دعا و کم فقد کذبتم ... سوره فرقان / 77 (بگو اگر دعای شما نبود خداوند به من چه اعتنایی به شما می کرد. شما تکذیب کردید پس به زودی به کیفر گرفتار خواهید شد.)

4ـ ... رب انی لما انزلت الی من خیر فقید. سوره قصص / 24 (خداوندا من به خیری که بر من نازل فرمودی نیازمندم که این دعای حضرت موسی است.

5ـ درباره‌ی چگونگی دعای حضرت زکریا در سوره انبیاء می‌خوانیم: فاستجبنا له و وبنا له یحیی و اصلحنا زوجه ... سورة انبیاء / 90

برای او اجابت کردیم و یحیی را به او بخشیدیم و همسرش را برای او اصلاح کردیم و ...

6ـ اللهم ربنا انزل علینا مائدهً من السماء ... سوره مائده / 14

که اشاره دارد به نزول مائده آسمانی برای حواریون از جانب حضرت عیسی (ع) دارد.

7ـ و سرانجام مکتب قرآن بیان می‌دارد که حتی صدر نشین صردة المنتهی حضرت ختمی مرتبت هم برای رسیدن به مقامات عالیتر باید نیایش کرده دست به دعا بردارد. آنجا که می فرمایند: قل رب زدنی علماً . سو ره بقره / 197.

ج ـ اهمیت نیایش از آیاتی که خود دعا هستند:

قسمتی از آن آیات از این قبیل است:

1ـ ربنا اتنا فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة و ... سوره بقره / 197.

2ـ ربنا لا تواخذنا ان نسینا او اخطانا، ربنا و لا تحمل علینا ... سوره‌ بقره / 286

3ـ ربنا انک من تدخل النار فقد اخزیته و ما للظالمین... سوره آل عمران / 189-192.

پروردگارا ! عطا فرما ما را در این سرای، توفیق بندگی و در آن سرای جزای نیک و نگه دار ما را از عذاب‌دوزخ.

پروردگارا ! عقوبت نفرما ما را بر آن چیزها که فراموش کرده‌ایم و یا آن که خطا کرده، بدون قصد مرتکب مناهی شده‌ایم.

پروردگارا ! و باور نکن بر ما، بار گران، همچنانکه بار کردی بر آنان که پیش از ما بوده‌اند. آیاتی که متضمن دعا و مناجات می‌باشد، در قرآن بسیار است که بعضی فرموده‌اند حدود یکصد و اندی می‌باشد.

د ـ آیاتی که صریحاً بر حکمت دعا دلالت دارند:

1- امّن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء... سوره انعام / 62 (آن کیست که مضطر را اجابت می‌کند چون او را بخواند...)

2ـ و قال ربکم ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون... سوره غافر / 60 (خداوند شما گفت: مرا بخوانید تا برای شما استجابت کنم. آنانکه از عبادت سرپیچی کنند به خواری به جهنم خواهند رفت.)

3ـ و یستجیب الذین امنوا و عملوا الصالحات... سوره شوری / 26 (و اجابت می‌کند کسانی را که ایمان آوردند و کارهای درست انجام دادند...)

4ـ قل ارأیتکم ان اتاکم عذاب الله او اتتکم الساعه... سوره انعام / 42-40 (بگو که اگر عذاب خدا یا هنگام مرگ شما فرا رسد چه خواهید کرد؟ آیا در آن ساعت غیر خدا را می‌خوانید...)

ى- نیایش ارتباط با خدا و انقطاع از ماسوی الله:

انقطاع از دوست داشتنیهای این جهان و پیوستن به حق، کار هر کسی نیست. توفیق یافتن بر این معنا از الطاف خاصه حق‌تعالی است؛ چنانکه درقرآن کریم در سوره ذاریات/50 آمده است که فغرو الی الله ... (باری ای بندگان خدا، به سوی پروردگار بگریزید... )

خدای تعالی دعای دعا کنندگان را اجابت می‌کند، اما به دو شرط:

اول ـ فقط خدا را بخوانیم نه هیچکس دیگر را، گویی انسان در ظاهر خدا را می‌خواند، اما به راستی خدای حقیقیش را نمی‌خواند، مثلاً در تفسیر آیه کریمه... فاخلع نعلیک انک بالواد المقدس طوی . سوره طه/12 آمده که منظور از کفش دوستی زن و فرزند است که موسی در آن بیابان و شب سرد به هنگام تاریکی و گم گشتگی به زنش که به زودی می‌زایید، می‌اندیشید پس به مسجد رفتی و نماز گزاردی و در این میان اندیشه‌ات مشغول فرزندان و مشکلاتت بود، پس تو خدا را نخوانده‌ای.

واذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع إذا دعان ... (بندگان من از تو درباره من بپرسند، من نزدیکم دعای دعا کننده را هنگامیکه مرا بخواند اجابت می‌کنم.)

دوم ـ این شرط را در نیمه دوم آیه می‌بینم که می‌فرماید: ... فلیستجیبوا لی و لیومنوا بی لعلهم یرشدون (... پس باید دعوت مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند تا شاید هدایت شوند.)

تا زمانی که خدا دعای تو را اجابت می‌کند تو نیز به نوبه‌ی خود باید فرمان خدا را اجابت کنی و به او ایمان آوری و هنگامی که انسان، فرمان خدا را اجابت کند و به او ایمان آورد. بی شک رشد را در زندگی خویش تضمین کرده است. از جمله آیات دیگر در این زمینه می‌توان آیات زیر را ذکر نمود:

آیه 23 / یونس، آیه 65 / عنکبوت، آیه 32 / روم و آیه 31 / لقمان.

هر کس به کسی و حضرتی می‌نازد جز حضرت تو ندارد این بی‌کس، کس

فصل دوم: مقدمات و آداب قبل از نیایش

1ـ تضرع و نهانی بودن

قرآن در این باره می‌فرماید: قل من ینجیکم من ظلمات البر و البحر ترعونه تضرعاً و خفیه ... سوره انعام/63 (بگو چه کسی شما را از تاریکی، خشکی و دریا نجات می‌دهد که او را با تضرع و در نهان می‌خوانید... )

بنابراین دعا اولاً همراه با تضرع و ثانیاً در نهان باشد؛ یعنی رازی میان بنده و خدا باشد که برای دعا کننده شایسته است که بداند او با دعای خویش عهد می‌بندد که اگر او را از گرفتاریش رهانید انسانی نیکوکار و شکرگزار شود:

... لئن انجا نامن هذه لنکونن من الشاکرین سوره انعام / 63 (اگر ما را از این برهاند هر آینه از شکرگزاران خواهیم بود.)

و چه بسا انسان با خدا عهد بندد و مشکلش برطرف شود، اما او به زندگی پیشین خود بی‌هیچ دگرگونی بازگردد: قل الله ینجیکم منها و من کل کربٍ ثم انتم تشکرون. سوره انعام / 64 (بگو خدا شما را از آن و از هر سختی و اندوه می‌رهاند سپس شما شرک می‌آورید.)

و کسی که از تضرع در پیشگاه خدا سر می‌پیچید و در واقعیت استکبار می‌ورزد چه سرنوشتی خواهد داشت:

وقال ربکم ادعونی‌ استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین .سوره غافر/60 (...آنان که از عبادت من سر می‌پیچند، بزودی بازاری و حواری به جهنم خواهند رفت.)

و در آیه‌ای دیگر داریم: ادعوا ربکم تضرعاً و خفیه انه لایحبُّ المعتدین و لاتفسدوا فی الارض... سوره اعراف / 53 (پروردگار خود را از سوی زاری و از روی پنهانی بخوانید که نشانه اخلاص است و نیاز.)

2ـ اخلاص، پاکسازی دل از کینه

قلب آلوده به کینه دائماً در پی انتقام بوده و هیچگاه صفا و نورانیت برای آن حاصل نمی‌کرده که بتواند با قاضی الحاجات ارتباط برقرار ساخته و راز و نیاز کند. بنابراین خدای تعالی می‌فرماید: والیغموا ولیصفحوا الا تحبون ان یغفر الله لکم سوره نصر / 22.

اگر در پی رحمت و طلب آمرزش از پروردگار خود هستید باید از بدیهایی که از مردم، نسبت به شما صدور یافته بگذرید تا خدا هم از بدیهای شما بگذرد و شما را بیامرزد.

هو الحی لااله‌الا هو فادعوه مخلصین له الدین . سوره مؤمن / 65

او زنده است و دارای حیات مطلق و متکی به غیر نیست. همه موجودات جهان حیات موقت دارند. هرچه غیر اوست فانی می‌شود پس باید کسی را پرستید که فناناپذیر است. هیچ معبودی جز او وجود ندارد. بنابراین او را از روی اخلاص باید خواند. چنانکه می فرماید: فادعوا الله مخلصین له الدین و لو کره الکافرون سوره‌ی مومن / 14 (خدا را بخوانید و دین خود را خالص کنید اگرچه کافران خوش ندارند.)

وادعوه مخلصین له الدین کما بدأ کم تعودون.... سوره اعراف / 29 (و او را بخوانید و دین و آیین خود را خالص و مخصوص او گردانید. همانگونه که در آغاز شما را آفرید بار دیگر همانگونه در روز رستاخیز باز می‌گردید.)

وادعوا ربی عسی الا اکون بدعاء ربی شقیاً . سوره مریم / 48. (می‌خوانیم پروردگار خود را و امیدوارم که چون او را بخوانم ، مرا از درگاه لطفش محروم نگرداند.)

آنچه در اینجا مهم است، نیت صادقانه است که عبارت است از قصد جدی به چیزی که اگر چیزی را طلب می کند واقعاً بخواهد؛ یعنی با نیتی درست و دلی پاک و خالی از شک از درگاه ربوبیت تقاضا کند؛ چون دعای خالص و صادقانه هر مشکلی را آسان می‌سازد.

3ـ بازگشت واقعی

آیا بنده آلوده‌ای که می خواهد با خدای خود ارتباط برقرار کند و امید اجابت هم دارد نمی‌اندیشد که با چه زبانی او را می خواند؟ با زبانی غیبتگر، دروغ پرداز، فحاش و ... و با کدام دل می‌خواهد به او توجه کند؟

پس کسی که اراده دارد از او مسئلت کند نخست باید از گناه در آمده خود را به آب توبه شستشو دهد سپس کسی که اراده دارد سپس با جانی پاکیزه و روحی با صفا و دلی پر از مهر و عشق او را بخواند. خدای تعالی به طور عموم به بندگان خود امر می‌فرماید که خود را از آلودگی پاک ساخته از گناهان بازگشت نمایند تا رستگار گردند وتوبوا الی الله جمیعا ایها المومنون لعلکم تفلحون، سوره نور / 21 که این موضوع به قدری اهمیت دارد که در 164 آیه با مراجعه به کشف الآیات دیدم که حق سبحانه و تعالی از آن سخن گفته است که در حال ذکر آنها نیست. این نکته هم بر کسی پوشیده نیست که استغفار غیر از توبه است. توبه، یعنی بازگشت از گناه، ولی استغفار طلب آمرزش و نوعی ذکر است. در قرآن، خداوند در آیات بسیاری نخست امر به استغفار نموده سپس فرمان توبه و بازگشت را داده است؛ مانند این آیه واستغفروا ربکم ثم توبوا الیه از سوره هود / 92 این معنا در سه آیه 3 و 54 و 64 از همین سوره نیز آمده است و می‌فرماید: یا ایها الذین امنوا التقوا الله و قولوا قولاً سدیداً سوره احزاب / 70 (ای کسانی که به خدا گرویده‌اید بترسید از پروردگار در ارتکاب گناهان و بگوئید گفتاری استوار که خشنودی خدا در آن باشد.)

4ـ داشتن بیم و امید

در هنگام دعا، انسان باید در حالتی میان بیم و امید باشد و به استجابت سریع دعای خود مطمئن نباشد چنانکه نباید از رحمت خدا ناامید باشد. در سوره یونس این آیه را می‌خوانیم: /89

قال قد اجیبت دعوتکما فاستقیما و لا تتبعان سبیل الذین لا یعلمون (گفت دعای شما دو تن اجابت شد پس به راه راست باشید و از راه نادانان پیروی نکنید.)

خطاب به موسی و هارون است و منظور آن است که آنگاه که خدا را خواندی و او دعایت را استجابت کرد به سوی این و آن نباید بروی و باید از خدا آرزو خواهی و بر راه راست پایدار مانی و تسلیم فشارها نگردی.

به ناامیدی از این در مرو امید اینجاست فزونتــر از عدد قفلهـا، کلیـد اینجاسـت

و اذا سألک عبادی عنی فانی قریب، اجیب دعوة الداع ... سوره بقره / 182 (ای پیغمبر ما هرگاه بندگان من از تو سئوال نمایند که در هنگام دعا با آنها چگونه رفتار می‌کنم بگو به ایشان نزدیکم و هرگاه مرا بخوانند دعای آنها را اجابت می‌کنم...)

وادعوه خوفا و طمعاً. سوره اعراف / 54. (دعا باید توام با ترس و امید باشد نه آنچنان امیدی که گمان کنید هیچ نقطه تاریکی در زندگی شما نیست و نه آنچنان مأیوس که خود را شایسته عفو خدا و اجابت دعا ندانید که این یأس خاموش کننده همه کوششهاست.)

وادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قریب من المحسنین (خدا را با بیم و امید بخوانید؛ یعنی بیم از مسئولیتها و امید به رحمت پروردگار. نیکی کنید)؛ زیرا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. دعا خود پدید آورنده‌ی حالت بیم و امید در باطن، زنده کننده روح، نیروبخش اندیشه و مولد مهر و عطوفت نسبت به همنوعان و محرک درونی شخص به انجام اوامر الهی است.

5ـ طهارت به وضو و غسل

شست و شویی کن وانگه به خرابات خرام تـا نگـردد ز تو این دیــر خـراب آلـوده

ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین. سوره بقره / 222 (همانا خدا دوست می‌دارد توبه کنندگان را که آلودگیهای باطنی خود را تمیز کردنند و دوست می‌دارد پاکیزگان را که از پلیدی‌های ظاهری خود را شست و شو دهند.)

پاکیزگی به قدری مورد اهمیت بوده که حق سبحانه به پیامبر گرامی خود می‌فرماید: هرگاه بخواهی در درگاه ما بایستی لباس خود را با آب شستشو ده آنگاه با ما مناجات کن و و فثیابک وظهر (جامه‌ات را با آب شستشو ده)، سوره مدثر / 4

خدای تعالی مردم قبیله قبا را به صفت پاکیزگی ستوده و به همین جهت دوستی خود را نسبت به آنها اعلام می‌فرماید: فیه رجال یحبون ان یتطهروا والله یحب المطهرین سوره توبه / 109 (در قبا مردانی می‌باشند که دوست می‌دارند که از پلیدی‌ها خود را پاک سازند و خدا پاکیزگان را دوست می دارد. )

در مجمع البیان از پیغمبر (صلی الله علیه و اله) روایت کرده، آن حضرت به اهل قبا فرمود: شما در وقت طهارت، با چه چیز خود را پاکیزه می‌سازید که حق تعالی شما را ستوده است!؟ عرض کردند با آب خود را شستشو می دهیم. حضرت فرمود: درباره‌شما نازل شده والله یحب المتطهرین که این بیان در ذیل آیه 109 سوره توبه بیان شده است. ضمناً کلمه طهر در مجمع البیان آمده است که ممکن است به این آیه استدلال شور که طهارت در تمام حالات مستحب است چه آنکه مدح کردن خدای تعالی آنان را و اظهار دوستی با آنها و تأکید اراده آنها را با لفظ مبالغه حکایت از تکرار طهارت (غسل یا وضو یا تیمم) و عوام حصول این صفت دارد.

فصل سوم : آداب و مقادنات حال نیایش

1ـ نیایش در پنهانی

عن علی (علیه السلام) : من ذکر الله عزوجل فقد ذکر الله کثیراً ان المنافقین کانوا یذکرون الله علانیه و لا یذکرونه من السر. فقال الله عزوجل یراوون الناس و لایذکرون الله الا قلیلاً سوره نساء / 142 (فرموده :

هر کس خدای عزوجل را در نهان یاد کند. ذکر خدا را بسیار کرده؛ زیرا منافقان را این شیوه بود که آشکارا پیش مسلمانان ذکر خدا می‌کردند. سپس خدا فرمود: خودنمایی کنند و به مردم و یاد نکنند خدا را جز اندکی کامن، ج 4، ص 262.

خداوند می‌فرماید: هو الحی الا هو فادعوه مخلصین له الدین... سوره مومن / 67

در تفسیر صافی ذیل آیه فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً و لایشرک بعباده ربه احداً

هر کس پاداش پروردگار خود را امیدوار است باید کار شایسته انجام دهد و در پرستش پروردگار خود دیگری را به ریا و مسئله شریک نگرداند. سوره کهف / 110

آمده از پیامبر تفسیر این آیه را خواستند فرمودند: هرکس هر عملی را که خداوند امر فرموده، انجام دهد درحالیکه نیتش این باشد که دیگران آگاه گردند و نظرش مردم باشد، مشرک است و خدا عمل ریا کننده را نمی‌پذیرد. شخصی دعا را با صدای بلند می خواند به او گفتند همچون زکریا باش که حق توصیف می‌فرماید: اذ نادی ربه نداءً خفیاً سوره مریم / 2

چون بیشتر متون دعاها خواسته‌هایی است که دعا کننده برای دنیا و آخرت می‌طلبد لذا اخلاصی که خدا می فرماید: ...و ما امروا الا لیعبدو الله مخلصین له الدین... سوره بینه / 4 آنچنان که گفته اند در مقام دعا نمی‌توان مدعی شد؛ زیرا که معنای واقعی اخلاص فراتر از این است که گفته شد و می‌فرماید زیانکارترین مردم آنانند که ضایع گشت. شتافتن آنها به عملهای نیکو نما و آنان می‌پندارند که کار نیکو می‌کنند. سوره کهف / 104

2ـ انابه

جز الف قامتش در دل درویش نیست خانه دل تنگناسـت، جای یکی بیش نیست

انابه ، یعنی با خدا شدن. این کلمه زیبا و پرمعنا در آیات کریمه و دعاهای ماثوره زیاد استعمال شده که باید دعا کننده دارای این صفت باشد.

1ـ واذا مس الناس خبرٌ دعوا ربهم منیبین الیه ... سوره روم / 45 (و چون به آدمیان سختی و درماندگی بر سر پروردگار خود را بخوانند در حالیکه بازگشتشان به سوی او باشند...)

2ـ و اذا مس الانسان ضرٌ دعا ربَّه منیبا الیه ... سوره زمر / 11

3ـ خدای تعالی انابه را از خصایص خلیل خود شمرده می‌فرماید ان ابراهیم لحلیم اوراهٌ منیب سوره هود / 77 (همانا ابراهیم بردبار و تأسف خورنده از گناه بندگان و رجوع کننده به حضرت حق بود. )

4ـ و نیز خدای تعالی در داستانهایی که در امتحان پیامبران خود حضرت داود و سلیمان آورده آنان را چنین توصیف می‌فرماید که بعد از امتحان به مرتبه انابه نایل گشتند.

...وظنَّ داوود إنما فتناه فاستغفر ربّه و خرَّ راکعا و اناب ... سوره ص / 48

5ـ ... و لقد فتنا سلیمان و القینا علی کرسیه جسد اثم اناب... سوره ص / 49

و انابه معنایی چهارگانه دارد:

1ـ آنکه به باطن و قلب ارتباط دارد. من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلبٍ منیب سوره ق / 32

2ـ‌آنکه به زبان و گفتار مربوط است و ما یتذکر الا من ینیب سوره مؤمن / 13

3ـ به وسیله تزکیه و تخلیه حاصل می‌شود. الله یجتبی الیه من یشاء و یهدی الیه من ینیب سوره شوری / 12

4ـ به وسیله تجلیه و تحلیه به دست می آید.

3ـ امید به فضل و رحمت

نیایشگر باید ایمان داشته باشد که از جانب ذات مقدس حق هیچگونه مانعی از فیض در کار نمی‌باشد. بنابراین این شرط برای دعا از تمامی آداب مهمتر است. خدای تعالی می‌فرماید:

وادعوا خوفا و طمعا انّ رحمه الله قریب من المحسنین سوره اعراف / 54

و در وصف پیامبران خود می‌فرماید: و یدعوننا رغبا و رهباً سوره انبیاء / 90

همه پیامبران می‌خوانده‌اند ما را از سوی رغبت و رجاء و ترسیدن از عقوبت ما.

و در وصف بندگان صالح خود می‌فرماید: تتجا فی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعاً (بندگان شایسته از بستر گرم پهلو تهی ساخته از بیم خشم خدا و امید به خشنودی او به راز و نیاز می‌پردازند.) (سجده / 16 . معذ بن جبل از پیغمبر (ص) روایت کرده که این آیه در شأن شب زنده داران است.)

با این مقدمات کسی نباید دعا را ترک کند به واسطة این که خود را گناهکار می داند چه آنکه خدای تعالی دعای بدترین مخلوقات که ابلیس باشد اجابت فرمود آنگاه که گفت رب فانظرنی الی یوم یبعثون سوره الحجر / 36 (خدایا مرا تا روز قیامت مهلت ده.)

پس سزاوار آن است که مؤمن در خواندن دعاها کوشش کرده و ناامید از رحمت واسعه خدا نباشد؛ زیرا کریمی را می خواند که خود به پیامبرش می‌فرماید: و اما السائل فلا تنهر (درویشان سئوال کننده را محروم نساز و زجر نکن). سوره الضحی / 10

در خاتمه باید دانست معنی رجاء در این مقام عبارت است از مطلوبی که متوقع باشد که در آینده به آن برسد و این معنی مشتمل بر فواید بسیاری است. از جمله آنکه به خدا حسن ظن خواهد داشت و به مغفرت و عفو او امیدوار خواهد بود و خدا آنان را این چنین توصیف می‌نماید: اولئک یرجون رحمة الله سوره بقره / 63.

و از پیروان شیطان نخواهند بود که لاییأسن من روح الله الا القوم الکافرون سوره یوسف / 87

لازم است که خوف و رجاء ملازم بودنش با عبارت و بندگی است که می‌فرماید: فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً سوره کهف / 110

کسی که امید دارد به لقاء الطاف پروردگار خود برسد، باید اعمال شایسته بیاورد. و رجاء ما بر حسب امر خود مولاست که می‌فرماید : لاتقنطوا من رحمة الله سوره زمر / 54. (از رحمت خدا مأیوس نباشید.)

4ـ بیم از عذاب و عقاب خدا

خوف و خشیت بر حسب لغت هرچند به یک معناست لیکن اهل سلوک بین این دو فرق می‌گذارند، خشیت را به دانشمندان نسبت می دهند و می‌گویند برای خوف سه مرتبه است.

اول ـ خوف از عقوبت بر نافرمانیه و شامل عامه مردم با ایمان است. یخافون سوء العذاب سوره رعد/ 21

دوم ـ خوف از اینکه مبادا از درگاه حق رانده شوند یخافون ربهم من فوقهم و یعفلون ما یؤمرون سوره نحل / 52.

که بیشتر برای خواص و عرفا مصداق دارد.

سوم ـ خوف اولیاء است رجال لاتلهیهم تجارة و لابیع عن ذکر الله ... سوره نور / 37. (مردانی که پیوسته در اطاعت پروردگارند باز نمی‌دارد ایشان را داد و ستد از یاد خدا و بپا داشتن نماز و انفاق مال بیمناکند از روزی که در آن روز دلها در هوش و دیده‌ها به هر طرف نگران شود که پرنده‌شان از کدام طرف آید.)

و نیز می‌فرماید: یوفون بالنذر و یحافون یوماً کان شره مستطیراً سوره دهر / 7 (بندگان نیکوکار وفا می نمایند به نذرهای خود و بیمناکند از روزی که محنت آن آشکار است.)

نزدیکـــان را بیـش بـود حیرانــی که ایشان دانند سیاست سلطانی

5ـ خواندن خدا به اسماء حسنی

حق سبحانه و تعالی در کلام مقدس خود در چند مورد یادآور شده که از برای او نامهای نیکو و مؤثری می‌باشد و دستور فرموده که او را به این نامها بخوانند پاره ای از آن آیات اینهاست.

1ـ ولله الاسماء الحسنی فادعوه بها ... سوره اعراف / 179 (از برای خدا نامهای نیکویی می باشد، پس او را به این نامها بخوانید...)

2ـ قل ادعوا الله او ادعوا لرحمن ایا ما تدعوا فله الاسماء الحسنی... سوره اسراء / 110 (بگو: چه خدای را بخوانید و چه رحمن را هر کدام را که بخوانید خوب است چه آنکه تمام نامهای او نیکو می باشد...)

3ـ الله لا اله الا هو السماء الحسنی... سورة طه / 7 (خدای به حق اوست و نیست سزاوار پرستش مگر او، مر او راست نامهای نیکو ...)

4ـ هو الله الخالق الباری المصور له الاسماء الحسنی سوره حشر / 24 ( اوست خدایی که آفریننده همه مخلوقات است و ظاهر سازنده آنها از عدم و بخشنده تمام صورتها و مر او راست نامهای نیکو...

پیامبر (ص) فرموده اند: برای خدای عزوجل (99 نام) است هر کس خدا را به آن نامها بخواند، البته می‌شود و هر که آن نامها را احصا کند، بهشت جایگاه اوست.

فصل چهارم : فواید و آثار دعا

1ـ دعا سلاح مومن است

گاهی انسان به کارهای نیک خود اعتماد می کند و بدانها فریفته می شود و به خطا خود را به خدا نزدیکترین کس می‌شمارد و سزاوار پاداشی کامل می بیند، اما می‌بینیم ممکن است همه این کارهای نیک هم سنگ یک گناه عمدی باشد.

نباید به کارهای خود مغرور شویم و در ارتباطمان با خداوند در این باره می‌فرماید: قل ما یعبَؤا بکم ربی لولا دعاؤکم... سوره فرقان / 77 (بگو اگر دعای شما نبود خدای من چه اعتنایی به شما می کرد.)

به جز خداوند کسی تا در به دفع بلا نیست و از اینرو می‌فرماید: و ان یمسسک الله بضرٍ فلا کاشف له الا هو و ان یدرک بخیرٍ فلا رادّ لفضله سوره یونس / 107 (‌و اگر خدا ضرر و زیانی به تو رساند، جز او کسی نتواند آن را دفع کند و اگر خدا ضرر و زیانی به تو رساند، جز او کسی نتواند آن را دفع کند و اگر خیر و نیکی برای تو خواهد فضل و احسان او را جلوگیری نیست)

و نیز می‌فرماید: ان ینصرکم الله فلا غالب لکم و ان یخذلکم فمن ذالذی ینصرکم... سوره آل عمران/ 160 (اگر شما را خدا یاری کند، کسی بر شما غلبه و تسلط نیابد و اگر خوارتان گرداند، کیست که بعد از او بتواند شما را یاری کند؟ و مومنان باید بر خدا توکل کنند.)

2ـ زیانی در دعا نیست

امام صادق (ع) از پدرشان نقل می کند که امام علی (ع) فرمود:

چهار چیز برای انسان هست که بر ضد او نیست، یعنی برای مصلحت انسان است. ایمان، شکر، استغفار و دعا؛ زیرا خداوند می‌فرماید: مایفعل الله بعذابکم ان شکرتم و آمنتم (اگر شما شکر کنید و ایمان آورید، خدا چه غرضی دارد که عذابتان کند.)

و استغفار زیرا می فرماید: و ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم و ما کان الله معذبهم و هم یستغفرون (خداوند آنها را در حالیکه تو در میان ایشان هستی و آنان آمرزش بطلبند، عذاب نمی‌کند و دعا زیرا می‌فرماید: قل ما یعبؤا بکم ربی لولا دعاؤکم (بگو خداوند من اگر دعای شما نبود به شما اعتنا نمی‌کرد.)

سپس شکر، ایمان، استغفار و دعاها امری هستند که مصلحتهای انسان را تثبیت می کنند و ضد مصالح او نیستند.(بحار الانوار، ج 93، ص 291)

3ـ دفع نگرانی با نیایش

ارتباط و نیایش با خداوند از لوازم تفکیک ناپذیر ایمان به پروردگار است. بر این اساس نیایش و دعا یکی از راه‌های مؤثر درمان نگرانی و اضطراب خاطر می باشد؛ زیرا انسان هیچگاه خود را تنها و بی‌پناه نمی‌یابد. پس اگر روان و دل ما به پشتوانه خلل ناپذیری متکی باشد، در تندباد حوادث متزلزل نمی‌شود. مومن معتقد است که خداوند در دل مومنین آرامش پدید می‌آورد تا بر ایمان او بیفزاید: هو الذی انزل السکینه فی قلوب المؤمنین لیزدادوا ایمانا مع ایمانهم سوره فتح / 4

و در آیه دیگر خداوند رمز اطمینان و آرامش روح را برای مومنین متذکر می‌شود و می‌فرماید: الذین امنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر اله تطمئن القلوب سوره رعد / 28

این آیه به عنوان یک اصل جاویدان و فراگیرنده می‌فرماید: آگاه باشید که با یاد خدا دلها آرام می‌گیرد. بنابراین همینطور که یاد خدا آرامش بخش دلهاست. فراموش کردن او مایه اضطراب و ترس و نگرانی است. درآیه دیگر می فرماید: کسی که از یاد من سوی روی گردان شود، زندگی سخت و ناگواری خواهد داشت و نور قیامت او را نابینا محشور می‌نماییم.

ومن لعرض عن ذکری فانّ له عیشه ضنکاً و نحشره یوم القیامه اعمی سوره طه/ 124

4ـ اثر تربیتی دعا

فاذکرونی إذکرکم... (مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.) سوره بقره / 152

بدیهی است جمله به یاد من باشید تا به یاد شما باشم اشاره به یک اصل تربیتی و تکوینی است که سرچشمه تمام خوبی‌ها و نیکی‌هاست و به این وسیله انسان روح و جان خود را پاک و روشن می‌سازد و خود را آماده پذیرش رحمت بی‌نهایت پروردگار می‌نماید. در رابطه با یادآوری ذکر خدا امام فخر رازی در تفسیر کبیر خود این موضوع را در ده موضوع خلاصه کرده است.

1ـ مرا به اطاعت یاد کنید تا شما را به رحمتم یاد کنم. شاهد این بیان: واطیعوا الله و الرسول لعلکم ترحمون سوره آل عمران / 132.

2ـ مرا به دعا یاد کنید تا شما را به اجابت یاد کنم. شاهد این بیان: ادعونی استجب لکم سوره مومن / 60

3ـ مرا به ثنا و طاعت یاد کنید تا شما را به ثنا و نعمت یاد کنم.

4ـ مرا در دنیا یاد کنید تا شما را در جهان دیگر یاد کنم.

5ـ مرا در خلوتگاه یاد کنید تا شما را در جمع یاد کنم.

6ـ مرا به هنگام وفور و نعمت یاد کنید تا شما را در سختی‌ها یاد کنم.

7ـ مرا به عبادت یاد کنید تا شما را به کمک یاد کنم. ایاک نعبد و ایاک نستعین

8ـ مرا به مجاهدت یاد کنید تا شما را به هدایت یاد کنم و شاهد این بیان. والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله لمح المحسنین سوره عنکبوت / 69

9ـ مرا به صدق و اخلاص یاد کنید تا شما را به اخلاص و مزید اختصاص یاد کنم.

10ـ چنانچه مرا به ربوبیت یاد کنید شما را به رحمت یاد می‌کنم.

5ـ افزایش روزی به دنبال هدف

پروردگارا! روزگارم را در آنچه برای آن مرا آفریدی مصروف دار، از غیر خود مرا بی‌نیاز ساز و درهای روزی خود را به روی من بگشای و به نگاه کردن به حسرت در مال و ثروت و مقام و شکوه توانگران دچارم مکن. ای معبود من، گرفتار غرورم مساز و بر بندگی خود رامم کن و عبادتم را به سبب خودپسندی تباه منمای و خیر را برای مردم به دستم روان کن و کار نیکم را به منت نهادن باطل مگردان.

در اینجا امام سجاد (ع) ما را متوجه هدف آفرینش انسان می نماید که اگر آفرینش هدف نداشت دست و پنجه نرم کردن با مشکلات معنایی نداشت؛ همچنانکه قرآن کراراً به این موضوع اشاره می‌کند:

و ما خلقنا السماء والارض و ما بینهما لاعبین سوره انبیاء / 16

و ما خلقنا السموات و الارض و بینهما لاعبین سوره دخان / 38

و آسمانها و زمین و آنچه بین آنهاست را برای بازی نیافریدم.

بنابراین انسانی که از هدف آفرینش خود آگاهی یافت، وقت خود را با بیهوده کاری به بطالت نمی گذراند و پس از آن هنگامی که خود را از غیر خدا بی‌نیاز دانست و به جز او نیازش را پیش کسی نبرد، درهای روزی به سویش گشوده می شود و هیچگاه حسرت مال و ثروت توانگران را نخواهد خورد.

6ـ تثبیت عقاید

دعا، عقاید را در قلب انسان تثبیت می کند. هر مسلمانی مومن شمرده نمی‌شود؛ زیرا ایمان مرحله‌ای از اسلام است و قرآن شرط‌هائی برای آن دارد:

انّما المومنون الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم و ... سوره انفال / 21 (مومنان کسانی هستند که هرگاه خدا ذکر شود دلهای اینان بیمناک می‌گردد و هرگاه آیات او بر آنان خوانده شود ایمانش می‌افزاید و بر خداوندشان توکل می نمایند.)

قد افلح المومنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون... سوره مومن / 5-1 (مومنان رستگار شدند، آنان که در نمازشان خاشعند و آنان که از بیهودگی روی گردانند و آنان که زکات می‌دهند و آنان که نگهدار فرح‌های هود هستند.)

این از راه دعا و محتوای دعا که معمولاً تسبیح، تنزیه و ستایش خداست، ممکن می‌باشد و سپس دعا به درود فرستادن بر پیامبر و ذکر و ثنای او و بیان صفات پسندیده و ستوده آن حضرت می‌رسد، این کار ایمان تو را به پیامبر عمیق‌تر از قبل می کند. پس به سبب آن پیامبر (ص) را دوست می داری و به رسالتش ایمان می‌آوری. دعا همچنین عامل تزکیه و تکامل آگاهی و نگرش انسان و اصلاح اهداف او در زندگی می‌باشد. به پاکسازی نفس در جهت اصلاح اخلاق و آداب انسان برمی‌خیزد و انسان را به اعمال صالحی چون نماز و روزه و حج و زکات و ... دعوت می نماید.

فصل پنجم : در باب استجابت دعا

1ـ هر که توفیق یابد دعایش مستجاب می‌شود

در این درگاه سعی هیچکس ضایع نمی‌گردد به قـدر آنچـه فرمـــان بـری فرمانــروا گـردی

آیات کریمه‌ای در قرآن می‌باشد که بندگان با ایمان را به استجابت دعای خود از جهات چندی معتقد و امیدوار می‌سازد:

1ـ حق سبحانه و تعالی اجابت دعای شخص نیازمند و مضطر را از صفات خود شمرده و می‌فرمایند: امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء... سوره نمل / 61 (آیا آن کیست که دعای بیچارگان مضطر را به اجابت می‌رساند و غم و رنج آنان را بر طرف می‌سازد.)

2ـ خدای عزوجل، بندگان خود را در موارد متعدد، وعده تفضل و کرم فرموده است، مثل این آیات والله یعدکم مغفرة منه و فضلاً سوره بقره / 271 (و خداوند به شما وعده آمرزش و احسان می دهد و خدا را رحمت بی‌منتهاست.)

و یستجیب الذین آمنوا و عموا الصالحات و یزیدهم من فضله سوره شوری / 25 (و دعای آنان را که به خدا ایمان آورده و نیکوکار باشند، مستجاب می‌گرداند و از فضل و کرم بر ثواب انها می‌افزاید )

والله ذو الفضل العظیم‌( و خدا دارای فضل و رحمت بی‌پایان است. سوره حدید / 28

3ـ بندگانی که او را بخوانند بدون استثناء به صراحت وعده اجابت داده شده اند. صریحترین و پرمعناترین آیه در این مورد، این آیه کریمه است: واذا سألک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی و لیومنوا بی لعلهم یرشدون سوره بقره / 186 (و هرگاه بندگانم از دوری و نزدیکی من و از رفتار من با آنان از تو بپرسند من به آنها نزدیک می‌باشم و هر که مرا خواند دعای او را اجابت می‌کنم پس باید مرا بخوانند و بر ایمان به من ثابت باشند تا به سعادت رهبری گردند.)

علامه طباطبائی و بعضی دیگر از مفسرین فرموده‌اند که این آیه موضوع دعا را با لطیفترین اسلوب بیان ساخته و دارای نکات دقیقی است که اهمیت مطلب را می‌رساند!

1ـ پایه سخن بر گویندگی ذات اقدس حق، به طور متکلم وحدة آمده، نه ضمیر غائب و این دلالت بر کمال عنایت دارد.

2ـ به جای کلمه ناس لفظ عباد انتخاب شده و این غایب رأفت را می‌رساند.

3ـ عباد را اضافه به خود نموده و این لطیف‌تر از تمام نکات است.

4ـ اقتضای کلام این بود که گفته شود: إذا سئلک عبادی عنی، فقل انه قریب ولی واسطه حذف شده، فانی قریب آمده است و با إن تأکید شده است.

5ـ خدای سبحان، خود را نزدیک به بندگانش عرفی فرموده است.

6ـ‌موضوع قرب با وصف قریب آمده نه با فعل تا دلالت بر دوام ثبوت داشته باشد.

7ـ وعده اجابت به جمله اذا دعان یعنی در صورتی که مرا بخوانید می‌رساند که اجابت بدون هر شرط و قیدی می‌باشد و فاء برای تعقیب است که اجابت بلافاصله است.

8ـ خبر این اجابت را موقوف به ابلاغ رسول نفرموده است.

9ـ اجابت با صیغه مبالغه ذکر شده تا دلالت بر تجدد و استمرار کند.

10ـ فلسیتجیبوا اشاره به این است که باید دعا تکرار گشته و پیوسته اصرار در طالب شود تا نتیجه به دست آید.

11ـ طلب اجابت باید با ایمان و یقین توأم باشد.

12ـ ثمره دعا و طلب اجابت، ارث دو هدایت واقعی معرفی شده است.

13ـ از مجموع آیه استفاده می‌شود که راز و نیاز بین خواننده دعا و خدا باید بلاواسطه باشد و جای موجود دیگری نیست. (به تلفیق از المیزان و تفسیر مولوی ذیل ایه 186 بقره)

2ـ اقسام استجابت دعا

بکوش اندر دعا تا می‌توانی چو گاه استجابــت را ندانی

استجابت دعا به سه قسم می‌شود که در زیر توضیحاتی با استناد به‌آیات قرآن در این باب می دهیم:

قسم اول: اجابت مصلحت نباشد: برای این است که دعاکننده چه بسا حوایجی را از خداوند می‌خواهد که از عقوبت آنها آگاهی ندارد، لیکن خداوند علیم به واسطه علمی به سرانجام کارها دارد. صلاح فعلی او را در عدم اجابت می‌داند و می‌فرماید: و لو یعجل الله للنااس الشر استعجالهم بالخیر لقضی الیهم اجلهم سوره یونس / 12 (اگر ما دعای ید ایشان را به زودی مستجاب کنیم؛ چنانکه دعای خیر ایشان را مستجاب می‌کنیم. ایشان روز هلاک شوند.)

کاملاً روشن است که ما علم به آینده نداریم و هم صلاح و خیر خود را کاملاً نمی‌دانیم. لذا بسیار شده که امری را طلب کرده چون به عواقب آن می‌رسیم، نادم می‌شویم و بر این نکته خدای تعالی قول صریح دارند.

وعسی ان تکرهوا شیئاً و هو خیر لکم و عسی ان تحبوا شیئاً و هو شر لکم والله یعلم و انتم لاتعلمون سوره بقره / 213

قسم دوم: که مصلحت در تعجیل اجابت باشد، گو اینکه بعد از دعا کردن، مطلوب به زودی حاصل می‌گردد، لکن دعا کننده نباید طلب تعجیل کند، بلکه آنچه خیر است باید از خداوند بخواهد در دعای نور هفدهم ماه رمضان آمده: بار خدایا! از تو می‌خواهم آنچه خیر من در تعجیل آن باشد برایم تعجیل فرمایی و آنچه خیر من در تأخیر آن است، برایم تأخیر شود.

قسم سوم ـ که مصلحت در تأخیر اجابت باشد: امام صادق (ع) می‌فرمایند: خداوند به موسی و هارون گفت: قد اجیبت دعوتکما (همانا اجابت نمودم دعای شما هر دو را.) سوره یونس / 89

و میان دعا و غرق شدن فرعون چهل سال فاصله بود.

دعاهای حضرت خلیل الرحمن هم درباره شهر مکه و فرزندان خود، پس از چندین قرن مستجاب شد. واذ قال ابراهیم ربّ اجعل هذا البلد امناً واجنبنی و بنی ان نعبد الاصنام ابراهیم / 38

و یاد آور چون ابراهیم در مناجات خود گفت: ای پروردگار من! این شهر مکه را از خوفها و مکار روزگار ایمن گردان و مرا و فرزندان صلبی مرا از آنکه بتان را ستایش کنیم، دور ساز.

بلی، این دعاها درباره مکه و بعضی از احفاروی پس از قرنهای متمادی به اجابت رسید و تأخیر در اجابت بسا که از جهت بزرگی منزلت دعا کننده در نزد خدای تعالی را بالا برد چه آنکه خداوند شنیدن آواز برخی از بندگان را دوست می‌دارد.

3ـ وسعت رحمت حق بیش از تصور ماست

لطف خدا بیشتر از جرم ماست نکته سربستـه چه دانی؟ خموش

ذات اقدس اوست که رحمتش بر خشمش پیشی گرفته سبقت رحمته غضبه بلکه رحمت را بر خود ثبت فرموده: کتب ربکم علی نفسه الرحمته سوره انعام / 54

لذا نخستین خطابش به حضرت آدم کلمه رحمت بوده، آنگاه که روح در او دیده شد، عطسه زد و گفت: الحمد لله رب العالمین از مصدر جلالت ندا رسید: برحمتک الله آدم.

مهمتر از همه این است که خداوند رحیم، واژة رحمت را به تنهایی جدا از اسماء حسنی دیگرش مانند: رئوف، عطوف، لطیف و امثال اینها که مترادف با رحمت می‌باشد در کتاب مقدس خود 170 بار تکرار فرموده که 56 مورد آزمون در آیات مختلفی است که نزول یافته و 114 مورد دیگر در بسم الله الرحمن الرحیم است. به خلاف واژه غضب که ماده آن در 23 مورد بیشتر نیامده و در تمام موارد آن هم به ذات حق نسبت داده نشده، بلکه برخی موارد در حکایت از حال مخلوق و رفتار آنها با یکدیگر بیان شده است.

ای‌ بنده اگر جرم کنی‌دل به عطا ده خوش‌باش که الله لطیف بعباده(اشاره به سوره شوری/18)

رحمت به معنای بخششی است که بدون غرض و نظر باشد از اینرو بخششهای مخلوق را رحمت نگویند چه آنکه آلوده با اغراض است! مانند ثواب اخروی یا شهرت یا دفع بلا. ولی رحمتهای خدا بدون غرض می‌باشد و اقتضای ذات اقدسش است. جالب است بیان کنیم نخستین آیه‌ای که به حضرت ختمی مرتبت فرود آمد آیه رحمت بود و آن بسم الله الرحمن الرحیم است که 114 بار این آیه به طور مستقل نزول یافته و دارای 19 حرف می‌باشد که در مقابل 19 زبانیه جهنم (علیها تسعة عشر، سوره مدثر/30) آمده است. هر که این آیه را تلاوت کند سلاح و جوشنی برای او از هر خطر و نگهدارنده وی از هر پیشامد ناگوار باشد و در وسعت رحمت الهیه همین بس که خدای تعالی در کلام خود می‌فرماید: و رحمتی وسعت کل شیء رحمت و مهربانی من فراگیر همه چیز می‌باشد. سوره اعراف / 155

نتیجه: چون دامنه وسعت رحمت باری تعالی لایتناهی است پس بهتر است که سخن را کوتاه کرده، این قسمت را با آیاتی چند به عنوان نمونه خاتمه دهیم. ان الله بالناس رئوف رحیم(بقره / 138. حج / 64)

ان ربکم لرئوف رحیم (سوره نمل / 7)

و کان بالمؤمنین رحیما (سوره احزاب / 42)

الا ان الله هو الغفور الرحیم (سوره شوری / 3)

4ـ از بلیات و گرفتاری‌ها نباید به مخلوق شکایت کرد.

اگر بسوزدت ای دل زدرد ناله مکن دم از محبت او می‌زن و با درد بساز

شکایت به غیر نمودن و توسل به این و آن جستن، بر شداید و گرفتاریها خواهد افزود؛ چنانکه حضرت یوسف (ع) در زندان، چون‌خواب دو نفر زندانی را تعبیر فرمود به یکی از آنها که به منصب شایانی می‌رسید، سفارش کرد که از وی نزد ملک یاد کند، اما علاوه بر اینکه یوسف از یاد او محو شد، هفت سال دیگر هم بر مدت زندانی او افزوده گشت فلبث فی السجن بضع سنین یوسف / 42 و اما شکایت به سوی خدا بردن، مقدمه فرج و رستگاری و بسیار پسندیده و طریقه انبیاء و اولیاست. آنگاه که زندان یعقوب پدر را بر برقراری در فراق یوسف، ملامت نموده، گفتند که پیوسته تو یاد یوسف می‌کنی تا بیمار گشته هلاک شوی قالوا تالله تفتوا تذکر یوسف حتی تکون حرضا او تکون من الهالکن سوره یوسف / 85

یعقوب در پاسخ آنها گفت: شکایت اندوه خود را به خدا کرده و می کنم، نه به دیگری غیر از خدای خود قال انما اشکوا بثی و خرنی الی الله و اعلم من الله مالا تعلمون سوره یوسف / 86

و نیز از کسانی که به خدای تعالی شکوه کرده و مورد ستایش پروردگار قرار گرفته است، جناب ایوب می‌باشد و ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الضر و انت ارحم الراحمین سوره انبیاء / 83

ای پیغمبر! یاد آور داستان ایوب را چون پروردگار خود را بخواند به آنکه مرا رنج و سختی رسید و تویی که مهربانترین مهربانانی.

کسی نگوید که حق تعالی درباره ایوب می‌فرماید: انا وجدناه صابراً سوره ص / 43

و این منافات دارد با گفتار او که گفته است: مسنی الضر که نشاندهنده‌ی بی‌صبری است چه آنکه ایوب از شماتت مردمان سفله و شیطان در رنج افتادند از گرفتاری هود؛ زیرا شیطان نزد وی آمده گفت: تو چه کرده‌ای که خدا نعمتهایش را از تو باز گرفته است و باب شدائد برویت گشاده است. مرا سجده کن تا تو را از رنج برهانم؛ چراکه خدای تعالی از این واقعه نیز خبر می‌دهد آنجا که می‌فرماید: واذکر عبادنا ایوب اذ نادی ربه انی مسنی الشیطان بنصب و عذاب سوره ص / 40

5ـ رابطه دعا با اسباب عادی

قدرت خداوند، قدرت مطلقه است و خداوند می‌تواند رابطه‌ها و اسباب‌ها را از کار بیندازد و اثر آنها را بدون واسطه‌ها ایجاد فرماید، همچنانکه در مورد معجزات می‌بینم. پس همه جا نظام اسباب و مسبّبات حاکم نیست؛ چون با سلطنت تام الهیه و قدرت مطلقه خدا منافات دارد. درست است که خداوند توانا چنین مقرر فرموده که مثلاً هنگام تحقق سیر و حرکت نزدیکی به مقصد نیز محقق شود، اما با به کار انداختن واسطه‌ها قدرتش محدود نشده و با قدرت مطلقه خود می‌تواند اسباب و وسائط را کنار بزند و اثرات را ایجاد فرماید:

انما امره اذ اراد شیئاً ان یقول له کن فیکون سوره یس / 82

هرگاه چیزی را اراده کند. بلا فاصله تحقق می‌یابد. همه چیز به یک اشاره و فرمان خدا بسته است؛ یعنی بین اراده و وجود اشیاء فاصله‌ای نیست.

بدیع السموات والارض و اذا قضی امراً فانما یقول له کن فیکون سوره بقره / 117

هستی بخش آسمانها و زمین اوست و هنگامی که فرمان وجود چیزی را صادر کند؛ یعنی قضا و حکم او به چیزی تعلق گیرد تنها به او می‌گوید موجود باش؛ او نیز بلافاصله موجود می‌شود.

انما قولنا لشیءٍ اذا اردناه ان نقول له کن فیکون سوره نحل / 40

خداوند می‌فرماید: سخن ما برای چیزی که می‌خواهیم ایجاد شود، همین است که می گوییم موجود باش بلافاصله موجود می‌شود.

اگر اراده کرده است که یکدفعه چیزی موجود شود یکدفعه موجود خواهد شد و اگر اراده شود تدریجاً موجود شود تدریجاً موجود شدن شروع می‌شود:

... و هو الذی خلق السماوات والارض بالحق و یوم یقول کن فیکون قوله الحق... سوره انعام / 73

او خدایی است که آسمانها و زمین را به حق آفریده است و آن روز که به آنها می‌گوید موجود باش، موجود می‌شود.

بنابراین دعا مخصوص به نارسایی‌ها و بن بستهاست، نه عاملی به جای اسباب و عوامل طبیعی. به عبارت دیگر انسان به وسیله دعا توجه و شایستگی بیشتری برای درک فیض خداوند پیدا می کند. بدیهی است که کوششهای برای تکامل و کسب شایستگی بهترین تسلیم و رضا در برابر قوانین آفرینش است.

6ـ دعای مطلوب کدام است؟

گروهی از مردم در نیایش خود جز منافع مادی چیزی نمی‌بینند و از خداوند غیر از مسائل مادی و دنیوی چیزی درخواست نمی کنند. فقط نعمت دنیا را از خدای خواهند، اما اینان در آخرت بهره و نصیبی ندارند و سهمی از جنبه‌های معنوی نمی‌برند.

فمن الناس من یقول ربنا اتنا فی الدنیا و مالة فی الاخرة من خلاق سوره بقره / 200

بعضی از مردم می‌گویند خداوندا به ما در دنیا نیکی عطا کن و آنها در آخرت بهره ندارند. گروه دیگر کسانی هستند که در نیایش نظرشان می‌رود به زندگی مادی و دنیایی نیست، بلکه هم زندگی دنیا را به عنوان مقدمه برای تکامل معنوی طلب می‌کنند و هم سعادت روز رستاخیز را می‌خواهند:

و منهم من یقول ربنا اتنا فی الدنیا حسنة و فی الاخرة حسنة و قنا عذاب النار سوره بقره / 201

و بعضی مردم می‌گویند: پروردگارا! به ما در دنیا نیکی عطا فرما و در آخرت نیز نیکی مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگاه دار.

7ـ انّ لله بقاعاً یجب ان یدعا فیها فیستجیبُ لمن دعاه والحیر منها همانا برای خدا بقعه‌هایی است که دوست دارد در آنها به دعا بپردازیم و او به اجابت رساند. تفسیر المیزان / ج 2

یا بنی آدم خذوا زینتکم عنه کل مسجد سوره اعراف / 31

ای فرزندان آدم! برگیرید زینت خود را نزد هر پرستشگاهی و با لباس پاکیزه به مکان نماز و نیایش رو آورید و خدا را از روی اخلاص بخوانید.

واقیموا وجوهکم عنه کل مسجدٍ وادعوه مخلصین سوره اعراف / 29

و توجیه خویش را در هر مسجد و هنگام دعا، پاکی بدن از هر گونه دعا، پاکی بدن از هر گونه کثافات و پلیدی‌ها و معطر کردن بدن و لباس و با طهارت بودن است به اضافه انتخاب مکان و زمان نیایش یعنی مسجد است که برای حضور در آن دعوت به زینت کردن شده است.

فصل ششم : دعاهای قرآن

1ـ دعای آدم و حوا

آدم و حوا داستان پر راز و رمزی دارند. خداوند آنان را در بهشت جای داد و دستور داد تا از فلان میوه نخورند اما شیطان آنان را وسوسه کرد و آنان از آن خوردند و گرفتار شدند. خداوند به آنان گفت:

آیا من شما را از آن نهی نکردم و نگفتم که شیطان دشمن آشکار شماست. در این هنگام آدم و حوا توبه کردند و دست به دعا برداشتند و گفتند:

ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنکونن من الخاسرین (بارالها! به خود ستم کردیم که نافرمانی تو کردیم ـ اگر ما را نیامرزی و به ما رحم نکنی ما از زیان کاران خواهیم بود.) سوره اعراف / 23

2ـ دعای سازنده حضرت ابراهیم

در آیات متعدد قرآن گوشه‌ای از دعاها و درخواست‌های حضرت ابراهیم (ع) بیان شده تا سرمشق و الگویی برای آنهایی که می‌خواهند از نعمت‌های الهی بهره گیری را بنمایند باشد:

1ـ رب اجعلنی مقیم الصلوة و من ذریتی ربنا و تقبل دعا سوره ابراهیم / 40

پروردگارا! مرا برپا کننده نماز قرار ده و از فرزندانم نیز چنین کن. پروردگارا! دعای ما را بپذیر.

2ـ ربنا اغفرلی و لوالدی و للمومنین یوم یقوم الحساب سوره ابراهیم / 41 (پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه مومنان را روزی که حساب بر پا شود بیامرز.)

3ـ و اذ قال ابراهیم رب اجعل هذالبد امنا... سوره ابراهیم / 35 (پروردگارا! سرزمین مکه را محل امن و امان قرار بده.)

در این آیه دعایی را که حضرت ابراهیم برای پاکان نمود مستجاب فرمود: ما این دعای ابراهیم را به اجابت رساندیم و مومنان را از انواع برکات بهره‌مند ساختیم. همچنین دعاهای دیگر حضرت ابراهیم که با عنوان تقاضای هفتگانه شناخته شده است.

3ـ دعای حضرت لوط

لوط که در زمان حضرت ابراهیم می‌زیست. پسر برادر آن حضرت و پیامبر الهی در شهر سروم بود. او مردم شهر خود را به توحید و پاکی دعوت می‌کرد. ثمره ده‌ها سال تبلیغ و فراخوانی او گرایش افرادی اندک بود. در میان مردم آن شهر، فساد اخلاق و آلودگی به اوج رسید به گونه‌ای که پیشتر سابقه نداشت. لوط که مردم را از گناه باز می‌داشت. تهدیدش کردند که اگر از تبلیغ دست برندارد او را از شهر بیرون می‌کنند. لوط دست به دعا برداشت و گفت:

رب الضرفی علی القوم المفسدین سوره عنکبوت / 30 (بارالها مرا بر قوم تبهکار و هرزه پیروز فرما. )

رب بخنی و اهلی مما یعلمون سوره شعرا / 169 (بارالها، من و خاندانم را از کردار ناشایست آنها نجات بخش.)

عذاب الهی بر آن مردم رسید لوط و خاندان و پیروان اندکش شبانه از شهر بیرون رفتند و صبحگاهان فرشتگان الهی عذاب آسمانی را بر مردم فاسق و تبهکار شهر سروم فرود آوردند.

4ـ دعای داوود و سلیمان

حمد و سپاس کسی که کمک و یاری کرده است، پسندیده است و لازم . چه کسی چون خداوند بذل و بخشش و احسان می‌کند! خداوند به پیامبرش داوود و سلیمان نعمتهای فراوانی داد و برخی نعمتها به آن دو داد که به دیگران نداد. به داود علم قضاوت داد و آهن را در دست او نرم کرد و به سلیمان آشنایی به زبان پرندگان و حیوانات، تسخیر شیاطین و جن، هوانوردی و حکومت بی‌مانند داد. لیکن آن دو پیشوای موحدان، سپاس حق گزاردند و گفتند:

الحمد لله الذی فضلنا علی کثیرٍ من عباده المومنین سوره نمل / 15 (حمد و سپاس از آن خدایی است که ما را بر بسیاری از بندگان مومنش برتری داد.)

5ـ دعای اصحاب کهف

داستان اصحاب کهف را خوانده و شنیده‌ایم وقتی که سیر حق را پیمودند و به غار پناه بردند در آنجاست به دعا برداشتند و چنین گفتند:

ربنا اتنا من لدنک رحمه و هیی لنا امرنا رشداً سوره کهف / 10 (بارالها از نزد خودت به ما رحمت ده و رشد و پیشرفت در کار برای ما مهیا کن.)

6ـ دعای حواریون عیسی

حضرت عیسی در میان بنی اسرائیل به پیامبری برانگیخته شد که مردی بهانه‌گیر و لجوج بودند و حضرت را می‌آزردند. معجزاتی که عیسی در معرض دید آنان قرار می‌داد آنان را بیدار نکرده همچنان بر کفر خود اصرار می‌ورزیدند. عیسی که بی‌خردی آنان را دید درمیان مردم ندا داد: چه کسانی مرا در راه خدا یاری می‌کنند؟ حواریون گفتند: ما یاوران الهی هستیم به خداوند ایمان آوردیم و گواه باش که ما تسلیم تو ییم سپس دست به دعا برداشتند و چنین دعا کردند:

ربنا امنا بما انزلت واتبعنا الرسول فاکتبنا مع الشاهدین. سوره آل عمران / 53

بارالها! به آنچه نازل فرمودی، ایمان آوردیم و پیامبرت را پیروی کردیم، سپس ما را از گواهان قرار ده.

7ـ‌ دعاهایی که خداوند به حضرت محمد (ص) آموزش داد:

1ـ در سوره زمر خداوند متعال به پیامبرش حضرت محمد (ص) آموزشهای متعددی می‌دهد. یکی از آن تعلیمات این دعاست که: ای محمد بگو: اللهم فاطر السموات والارض علم الغیب و الشهادة انت تحکم بین عبادک... سوره زمر / 46 (ای پروردگار آفریننده آسمانها و زمین، دانای پنهان و پیدا، تو حکم می‌کنی بین بندگانت در آنچه که در آن اختلاف کنند.)

2ـ خداوند در پایان سوره انبیاء ضمن جواب به منکران توحید، به حضرت محمد (ص) آموزش می‌دهد که بگو: رب الیکم بالحق و ربنا الرحمن المستعان علی ما تصفون سوره انبیاء / 112 [پروردگارم به حق داوری کن و پروردگار ما بخشیده است که از او یاری جویند بر آنچه شما گویید.]

3ـ خداند متعال به پیامبر گرامیش این گونه تعلیم و آموزش می‌دهد که بگو: رب اغفر و ارحم انت خیر الراحمین. سوره مومن / 118 (خداوندا! بیامرز و رحم کن تو بهترین رحم کنندگانی)

4ـ خداوند بزرگ به پیامبر اسلام (ص) دستور می‌دهد که برای قرائت آن بخش از قرآن که در حال وحی بر آن حضرت است پیش از پایان یافتن وحی شتاب نکند. و می‌فرمایند که بگو: رب زدنی علما سوره طه/114 (پروردگارا دانش مرا بیشتر فرما.)

5ـ در سوره اسراء خداوند دعایی را به حضرت محمد تعلیم می‌دهد که هر وقت بر کاری تصمیم‌گرفتی برای موفقیت در آن این طور دعا کن: رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق واجعل لی من لدنک سلطاناً نصیرا سوره اسراء / 80 (بارالها مرا با صدق و استواری داخل کن و با صدق و درستی بیرون آر و برای من از جانب خود تسلطی یاری بخش قرار ده.)

6ـ چون پیام توحید بزرگ و عظیم بود. بیشترین فرصتهای تبلیغی پیامبران را به خود اختصاص داد. پیامبر ما هم برای معرفی توحید گفت و گوهای بسیار با مردم داشت. در آغاز سوره شورا خداوند موارد لازم را برای این گفت و گوها به پیامبرش می‌آموزد و در ضمن به او تعلیم می‌دهد که بگوید: الله ربی علیه توکلت و الیه انیب سوره شوری / 10 (الله پروردگار من است. بر او توکل کردم و به سوی او باز می‌گردم.)

7ـ دیگر از آموزشهای الهی قرآن حمد و سپاس است و دیگری یاد نیک از برگزیدگان وادی توحید خداوند به محمد (ص) فرمان می‌دهد که بگو: الحمد لله و سلام علی عباده الذین اصطفی سوره نمل / 59 (تمام حمد و سپاس برای خداست و سلام بر بندگانش آنان که برگزید.)

8ـ یکی از تعلیمات خدا به پیامبرش حضرت محمد این است که بگوید: ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین سوره انعام / 162 (به درستی که نماز من، عبادات من، زندگی و مرگ من برای خداوند است که پروردگار جهان هاست.)

9ـ از جمله تعلیماتی که از جانب خدا به پیامبرش برای برخورد و پاسخگویی به منافقان آمده: حسبی الله لا اله الا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم سوره توبه / 129 (خداوند مرا بس است به جز او خدایی نیست، بر او توکل کردم او که صاحب عرش عظیم است.)

10ـ در قرآن کریم گاهی ملاحظه می‌شود دعاهایی را خداوند به پیامبرش یاد می‌دهد؛ گرچه در این نوع جملات طرف خطاب حضرت محمد (ص) است، اما از آنها که پیامبر برای همگان اسوه و الگوست پیداست که اینگونه خطابها شامل حال دیگران نیز می‌شود. از این جمله می توان آیات زیر را بیان داشت: قل اللهم مالک الملک توقی الملک من تشاء و تنزع الملک... سوره آل عمران / 26

....... و تخرج المیت من الحی و ترزق من تشاء بغیر حساب سوره آل عمران / 27

ای محمد، بگو بارالها، صاحب حقیقی حکومت تویی، به هر که خواهی حکومت دهی و از هر که خواهی باز ستانی، هر که خواهی عزیز و گرامی داری و هر که را خواهی ذلیل و پست گردانی و تمام خیرات به دست توست. به درستی که تو بر هر چیز توانایی. شب را در روز فرو می‌بری و روز را در شب فرو می‌بری زنده را از مرده برآوری و مرده را از زنده خارج سازی و هر که را خواهی بی‌شمار نور می‌دهی.

8ـ نیایش پرهیزگاران

1ـ الذین یقولون : ربنا اتنا اننا امنا فاغفرلنا ذنوبنا و قنا عذاب النار سوره آل عمران / 16 (آنان که می‌گویند: پروردگارا! ما ایمان آورده‌ایم پس ما را بیامرز و از عذاب آتش نگاه دار)

2ـ ربنا امنا فاغفرلنا و ارح0منا و انت خیر الراحمین سوره مومن / 109 (پروردگارا! ما ایمان آوردیم. ما را ببخش و بر ما رحم کن و تو بهترین رحم کنندگانی.)

3ـ والذین یقولون: ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قرة اعین... سوره فرقان / 74 (آنها کسانی هستند که می گویند: پروردگارا! از همسران و فرزندان ما مایه روشنی چشم ما را قرار بده و ما را پیشوای پرهیزگاران قرار ده.)

4ـ‌ یقولون ربنا اتمم لنا نورنا واغفرلنا انک علی کل شیء قدیر سوره تحریم / 8

روز قیامت عمل صالح مومنان به صورت نور ایمان از پیشاپیش و سمت راست آنها در حرکت است و مسیر آنها را به سوی بهشت روشن می‌سازد. در اینجاست که آنان رو به درگاه خداوند آورده می‌گویند: پروردگارا! نور ما را کامل کن و ما را ببخش که بر هر کار قادر و توانایی.

9ـ دعا به هنگام سوار شدن بر مرکب

یکی از شیوه‌های قرآن برای آشنا کردن مردم با خدا، برشمردن نعمتهای الهی است. قرآن می‌کوشد وجدانهای خفته را بیدار کند و مردم گریزپای را با خدایشان انس و آشتی دهد.

در سوره زخرف می‌فرماید: خداوند برای شما کشتی و چهارپایان آفرید تا بر آن سوار شوید و آنگاه که بر آن قرار یافتید به یاد نعمت پروردگارتان باشید و بگوئید: سبحان الذی سخرلنا هذا و ماکنا له مقرنین ــ و انا الی ربی لمنقلبون سوره زخرف / 14-13 (منزه است خدای که این مرکب را برای ما مسخر ساخت و گرنه ما توان آن را نداشتیم و ما به سوی پروردگارمان باز می‌گردیم.)

10ـ دعای ملائکه مقرب برای انسان

حاملان عرش و کروبیان همیشه حمد پروردگار می‌کنند و از برای مومنان طلب آمرزش می‌گویند:

ربنا وسعت کل شی رحمة و علما فاغفر للذین تابوا واتبعوا... سوره غافر / 7

ربنا وادخلهم جنات عدن التی و عدتهم و من صلع... سوره غافر / 8

وَقهِم السیئات و من تق السیئات یومئذ فقد رحمته... سوره غافر / 9

بارالها! رحمت و دانش تو همه چیز را فرا گرفته، پس بیامرز کسانی را که توبه کردند و راه تو را پیمودند و آنان را از آتش جهنم بازدار. بارالها، آنان و نیکان از پدران و همسران و فرزندانشان را به بهشت عدن که به آنان وعده دادی داخل فرما، همانا تو عزیز و حکیمی و آنان را از بدی‌ها و عذاب دور دار؛ چراکه هر که را تو از بدی در روز قیامت حفظ فرمایی به او رحم کرده‌ای و همین رستگاری بزرگ است.

11ـ دعای بندگان با کمال الهی

ما گمان می‌کنیم طلب مغفرت و آمرزش از خداوند مخصوص کسانی است که کارها زشت و ناپسند انجام می‌دهند و در پی گناه و فسق و فجور هستند، اما آنان که سر در فرمان حق دارند بر ایشان تقاضای آمرزش و عفو معنا ندارد. این پندار نادرست است؛ زیرا استغفار پیامبران را در جای جای قرآن می‌بینیم. خداوند متعال در آیه 15 و 16 سوره آل عمران می‌فرماید: آنها که اهل صبر و راستی و عبادت و انفاق و استغفار سحری هستند این گونه دعا می‌کنند: ربنا اننا امنا فاغفرلنا ذنوبنا و قنا عذاب النار آل عمران / 16

12ـ دعای اصحاب اعراف

خداوند در بهشت برای اعراف جایگاهی رفیع بین بهشت و جهنم قرار داده که بر آن مردانی نشسته‌اند و همه را از پیشانی‌شان می‌شناسند که کدام بهشتی و کدام جهنمی است آنان بر نیکوکارانی که در انتظار ورود به بهشت هستند، سلام می‌کنند و آنگاه که به سوی اهل جهنم رو می‌کنند و وضعیت آنان را مشاهده می‌کنند، می‌گویند:

ربنا لاتجعلنا مع القوم الظالمین سوره اعراف / 47 (بارالها! ما را با ستمگران قرار مده.)

13ـ دعای مومنان در قیامت

خداوند در بیان حال پیامبر اکرم (ص) و مومنان در قیامت می‌فرماید در روز قیامت خداوند پیامبر و مومنین را رها و رسوا نمی کند و آبرو و موفقیت آنان را محفوظ می‌دارد. نور آنان که بر اثر ایمان راسخ و اعمال صالح به دست آورده‌اند بسان راهنمایی کامل پیشاپیش و همدوش آنان را به سوی بهشت پیش می‌برد و آنان چنین گویند:

ربنا اتمم لنا نورنا واغفرلنا انک علی کل شی قدیر سوره تحریم /8 (بارالها! نور ما را از تکمیل فرما و بر آن بیفزا و ما را بیامرز، همانا تو بر هر کاری توانایی.)

ای خـدای پـاک بی‌انبــاز و یـــار دست گیــر و جـرم ما را در گــذار

یـاد ده ما را سخنهای دقیـــق که تو را رحـم آورد آن ، ای رفیــق

هم دعــا از تو، اجابت هم زتـو ایمـنــی از تو محــابــت هـم زتــو

گرخطا گفتیم اصلاحش تو کن مصلحی تو، ای تو سلطان سخن

والسلام

منبع :کتابخانه اینترنتی تبیان

منابع :

1ـ آیین نیایش / ابراهیم غفاری / انتشارات آستان قدس رضوی.

2ـ با جوانان / آیت الله العظمی گلپایگانی / انتشارت راسخون.

3ـ بیست گفتار / شهید مرتضی مطهری / انتشارات صدرا.

4ـ تفسیر المیزان / سید محمد حسینی علامه طباطبایی.

5ـ توسل / سید محمد ضیاء آبادی / انتشارات بنیاد بعثت.

6ـ جلوه‌های نیایش / موسوی کلانتری دامغانی / انتشارات پیام آزادی.

7ـ دعاهای قرآن / حسین واثقی / انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

8ـ‌ دنیای ناشناخته نیایش / شهید علیرضا تقدس / دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

9ـ دعا / سید علی محمد دستغیب شیرازی / انتشارات حکمت.

10ـ دعا معراج مومنین و راه زندگی / آیةالله سید محمدتقی مدرسی / انتشارات محبان الحسین (ع).

11ـ صحیفه کاملیه سجادیه / ترجمه محمدتقی خلجی / انتشارات میثم تمار.

12ـ عین الحیاة / علامه مجسی / انتشارات رشیدی.

13ـ مناجات و دعا در شعر فارسی / احمد احمدی بیرجندی / انتشارات آستان قدس رضوی.

14ـ بحارالانوار / علامه مجلسی.

15ـ اصول کافی / شیخ محمد بن یعقوب کلینی.

16ـ قرآن کریم.