در بخش اول این نوشتار گفتیم که احسان الله هدایتی فرد، جوان جویای نام مزینان با قلم سحر آمیز خود و ادبیات شیرین همراه با اطلاعات جامع از تعزیه و اشعار فارسی سعی دارد تا تعزیه ی مزینان را با نگاهی دیگر معرفی نماید  نگاهی که برخاسته از مطالعات پیوسته و عمیق ایشان است و معلومات خود را با ترکیب کلمات ادبی به رخ دیگران می کشد و در بخش نخست از نظر تاریخی سعی در معرفی این واقعه دارد و در بخش دوم از منظر ادبیات و هنر این میراث ماندگار را تحلیل و بررسی می نماید که امیدواریم همچنان از چشمه ی جوشان معلومات این مزینانیِ مزینان دوست بهره مند شویم.

به نام خالق توانا و صانع بی همتا

میراث ماندگار (2)

با تقدیم درود و سلام خدا به روان پاک مصلحان عالم از آدم تا خاتم و همة مجاهدان نستوه راه خدا همانانکه با نثار جان ، بانیان هدایت انسان به وادی سعادت و کمال بشریت بوده اند.

و درود خدا بر امام عارفان ، سید و سالار شهیدان که آزادگی را برای فرزندان آدم تبیین و پیروزی خون بر شمشیر را تفسیر نمود.

در نوشتار قبل ، میراث ماندگار ، یعنی عاشورای مزینان از منظر انطباق تاریخی آن با عاشورا و نوع حرکت امام (ع) از مکه به مدینه و در نهایت به کربلا تشریح شد؛ اما در این نوشتار به بخشی دیگر، یعنی زیبائی ها و عظمت عاشورای مزینان از نگاه هنری می پردازیم. شایان ذکر است که این نوشتار، فقط نَمی از دریای هنرآفرینی و زحمات بی دریغ عاشقان حسینی است و البته در حد بضاعت اندک علمی نگارنده است.

2-   وجوه هنری :

باور داریم که عاشورای مزینان ، ارائه تاریخی است که در دل هنر نهفته است. یعنی هنر بیان یک تاریخ حماسی و انقلابی و اصلاحی به زبانی گویا و با ادبیات نمایشی و هنرمندی نقش آفرینان که این منظومة زیبا را آفریده اند و به تصویر کشاندن قیام حضرت امام حسین (ع) بصورت فشرده، واقعی و البته زنده و پویا که همه ساله به همه مخاطبان بویژه نسل جوان و نوجوان که امروزه کمتر اوقات را به مطالعه کتابها و جزوات تاریخی و مذهبی می گذرانند ، ارائه می گردد و قیام امام با زبان هنر و نمایش مخاطبان تبیین می گردد.

1- حرکت و قیام امام 2- حج ناتمام 3- محاصره امام توسط سپاه حر4- توبه و بازگشت حر به صف حق 5- شهادت اهل بیت 6- کرامت امام و آب رساندن به لشکر مخالف 7- ایثار، گذشت و شهادت اطرافیان امام 8- ناجوانمردی کوفیان 9- القائات شیطانی سپاه کفر خصوصاً اقدام برای تطمیع حضرت ابالفضل برای سرداری سپاه کفر و دیگر مفاهیم که همة مخاطبان اشرافیت دارند.

اینها صحنه های نمایشی هنرمندانه ایست که لحظه به لحظة واقعة کربلا را به مخاطب القاء می نماید که شاید با ساعت ها مطالعه و حتی دیدن فیلم هایی با موضوع عاشورا به این وضوح و سادگی در اقلّ زمان قابل دسترسی، خصوصاً برای عوام نباشد که این متأثر از حُسن هنر نقش آفرینان است.

در آغاز به ارائه عناوین و وجوه مختلف هنری عاشورای مزینان می پردازیم.

الف) ادبیات و عاشورا

ب) هنرهای تصویری و عاشورا

ج) مهارت های فردی نقش آفرینان و عاشورا (جنگاوری و سوارکاری)

د) جلوه های ویژه عاشورا (همایش و حضور چند هزار نفری مردم، حرکت نخل، و ...

ذ) بازیگری و نقش آفرینی در عاشورا

ر) هنرهای تجسمی و عاشورا (چهره پردازی سپاه نوریان و ناریان )

و ...

الف) هنر و ادبیات و موسیقایی بودن اشعار :

1/الف) در تعزیه خوانی مزینان ، هرگونه ارتباط و رویارویی نقش آفرینان با زبان ادبیات و کلام موزون است، یعنی دارای آهنگ و نواهای مختلف که به فراخور موضوع و زمان و متناسب با شخصیت نقش مربوطه تغییری می کند و همچنین از نظر ادبی دارای صُور خیال و صنایع ادبی مانند وزن ، قافیه ، ردیف ، سجع و جناس است.

مثلاً ادبیات آغازین که توسط امام در زمان ورود به کربلا خوانده می شود در وزن پُر کاربرد و گوش آشنای ادب فارسی است که می فرماید : « ایا کسان که پرستار ما غریبانید   تمام شیعه و یکرنگ از مسلمانید » بر وزن مفاعلن فعلاتن مفاعان فعلن و در این وزن شعرای صاحب سبکی چون سعدی و حافظ بارها چکامه های حکمی و اندرزی و عرفانی خود را سروده اند. مانند :

« هر آنکه جانب اهل وفا نگه دارد  خدایش در همه حال از بلا نگه دارد » و در جایی دیگر که امام می گوید :

نغمة وصل خدا در گوش ماست ، خواهرم آماده باش ........ در وزنی رایج و پُر کاربرد سروده شده است.

2/الف) در بخش حماسی مراسم، آنگاه که به رجزخانی حر و نمایش قدرت او و سپاهیانش می رسیم، می بینیم که از آهنگین ترین و حماسی ترین وزن عروضی فارسی فعولن فعولن فعولن فعل استفاده شده است که چنین آغاز می کند :

« منم حر جوان ریاحی نسب هماورد من نیست اندر عرب » که یادآور ادبیات آغازین بزرگ حماسه سرای زبان فارسی ، فردوسی طوسی در شاهکار ادبی اوست که فرموده است : بنام خداوند جان و خرد کزین برتر اندیشه برنگذرد. و نیز حر گوید : « ز کوفه به فرمان ابن زیاد برون آمدم با سپاه زیاد » که در اینجا شاعر با تکرار زیاد در دو مصراع به دو معنا نظر داشته است اولاً زیاد والی کوفه و ثانیاً زیاد به معنای فراوانی و انبوهی که این نیز جزء صنایع ادبی است. و در دیگر جای به هنگام وداع امام (ع) با زینب (س) ، از گوش نوازترین و حُزن انگیز ترین وزن فارسی بکارگیری شده است ؛ « شد وقت آنکه جانب جنت روان شوم ... مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن که حافظ در این بحر سروده های بسیاری دارد و از آن جمله است : « گر در سرت هوای وصال است حافظا .... » .

3/الف) سرایندة اشعار هیچگاه برای موزون ساختن کلام ، هر واژه و لفظ بی معنا و یا سخیف و حتی عامیانه ای را بکار نمی گیرد و اشعار ، با معنی ، نغز و شیوا سرایش و گزینش شده است.

در لحظة رویارویی امام در عصر عاشورا که آخرین تلاش امام برای بیداری ناریان و هدایت به معروف ملحدان را دنبال می کند این شعر خوانده می شود :

                « گیرم که روزگار تو را میر ری کند          آخر اجل بیاید و عمر تو طی کند »

که در بیت مذکور ، هم انذار است و هم حکمت و هم دعوت به آگاهی و تنبه سپاه و هم دارای وزن و ردیف و قافیه یعنی هم قالب و هم محتوا به خوبی ارائه شده است و این نشان از تسلط شاعر به تاریخ ، مقتل و ادبیات بوده و تناسب زمان ارائه و گویش شعر در جای خود به خوبی مراعات شده است.

ب) هنرهای تصویری :

طراحی لباس ، آراستگی ظاهری ، تجهیرات و ادوات جنگی و ... ) کیفیت و گوناگونی لباس و پوشش ها ، همراه با تجهیزات و ادوات جنگی ، جامة سبز اهل بیت و سرخ سپاهیان کفر ، کثرت لشکریان، نیزه داران و رایت بدستان که در هر حمله ، حلقه محاصره را تنگ تر می نمایند از هنرهای تصویری عاشورای مزینان است.

ج) مهارت های فردی نقش آفرینان :

حرکات متناسب با نقش ها ، مثلاً وقار و متانت امام ، صبور بودن زینب ، علمداری حضرت عباس، توبه حر و برهنه کردن سَر و به سجده افتادن او در مقابل امام، جنگاوری ها و رویارویی های تن به تن و یا گروهی، سوارکاری و هنرهای رزمی از مهارت ها و نبوغ فردی نقش آفرینان است.

د) جلوه های ویژه عاشورا :

حضور و همایش چند هزار نفری شرکت کنندگان در مراسم ، عبور نخل که تمثالی از تابوت و یا هودج است، برافراشته شدن علم های مرتفع که تداعی کنندة نخلستان و یا نیزه های سپاهیان است ؛ اسبان و اشتران کاروان، تنوع سنی افراد شرکت کننده در لشکر مخالف که به معنی آنست که همة کوفیان ، خرد و کلان ، کهنسالان  و جوانان همه آمده اند تا بهره دنیوی خود را از قتل حسین زهرا بگیرند و متاعی بجویند و صدای زنگولة اُشتران که آهنگ هجرت را نغمه سرایی می کند، هلهلة سپاهیان مخالف و از همه مهم تر خلوص همه عزاداران که پیر و جوان و زنان و مردان ، اشک ریزان و یا حسین گویان ارادت خود را تقدیم جانان می نمایند ، از جلوه های ویژه مراسم عاشورای مزینان است.

ذ) هنرهای تجسمی و عاشورا :

(چهره پردازی و طراحی صورت نقش آفرینان ) خوب که بنگریم چه در گروه ناریان یعنی یزیدیان و چه در کاروان نوریان ، نوع طراحی چهرة نقش آفرینان با موضوع و محتوا سنخیت دارد یعنی در گروه اول افرادی با چهره های غضبناک و خشم آلود و چشمانی بُهت آلود و پیشانیان گره بسته از کینه اهل بیت و با ساز و برگ جنگی و گاهاً نقاب بر سر و روی کشیده که شناخته نشوند و شرمندة رفتار خود در برابر امام و اهل بیت واقع نگردند و در آنسو چهره هایی بشاش و نورانی و محاسنی زیبا و صبر و وقاری که حاکی از ایمان و خلوص و اعتقاد راسخ آل ا... است مشاهده می گردد که این نیز از هنرهای تجسمی عاشورای مزینان است.  

لذا شایان ذکر است که مراسم عاشورای مزینان از هر منظر هنری اعم از ادبیات ، نمایش ، موسیقی ، تئاتر ، چهره پردازی ، جلوه های ویژه ، تاریخ و فرهنگ و ... در خور اهمیت و تأمل است.

                       ارادتمند همه صاحبان قلم و اندیشه

                            و همه آنانیکه همه گاه قلبشان برای مزینان می تپد.

                         احسان اله هدایتی فرد