سیف‌الله ملاجان، محقق تاجیک و مدیر کرسی تاریخ قدیم دانشگاه ملی تاجیکستان

۱- ورود اندیشه علی شریعتی به فضای فکری و فرهنگی کشور شما از چه طریقی صورت گرفته است؟ چه گروه‌ها و گرایش‌های فکری در این ورود دخیل بودند؟ شخص شما چگونه با علی شریعتی آشنا شدید؟

پس از اعلام سیاست بازسازی در کشور شوروی که شامل ما تاجیکها هم میشد، فضای جامعه تاجیکستان کمی بازتر شد و درنتیجه این فضای باز، امکان آشنایی بیشتر با آثار و نوشته‌های مذهبی فراهم آمد. در سال‌های پایانی حکومت شوروی بعضی از روشنفکران و روحانیان تاجیک که از مخالفان نظام کمونیستی محسوب میشدند، آثار متفکران کشورهای اسلامی را به جوانان عرضه می کردند. در ردیف دیگر آثار مذهبی و انقلابی با زبان عربی همچنین نوارها و نوشته‌های آیت‌الله خمینی و مرتضی مطهری و دکتر علی شریعتی نیز میان جوانان و علاقه‌مندان توزیع می شد. همان زمان یعنی 23سال قبل بود که بنده در جوانی با نام علی شریعتی آشنا شدم. اما چون کتاب‌هایی که از او در دسترس ما بود، یکی دو عدد بیش نبودند و خواهشمندان مطالعه آن بیشمار بودند، به دست گرفتن و مطالعه چنین کتاب‌هایی برای هر کسی میسر نمیشد.  

2- در ابتدا چه آثاری از علی شریعتی و با توجه به چه نیازهایی به زبان شما خوانده شد و اکنون با تحولات فکری جدید و گذر زمان، در منطقه و کشور شما آیا گرایش به آثار شریعتی سمت‌وسوی تازه و جدیدی پیدا کرده است؟ اگر چنین است امروز چه آثاری از شریعتی بیشتر مورد توجه قرار میگیرد؟

ما در زمان حکمرانی کمونیست‌ها بر کشور خود میزیستیم، در طول بیش از 70سال گوش‌های ما به شنیدن کلام الحادی عادت کرده بود و لذا آن زمان یک نوشته کوچک دکتر درباره «شرک» در تاجیکستان با استقبال کم‌نظیری مواجه شد. پس از آن بود که سخنرانیهای دیگر شریعتی به شکل نوار و کتاب در دسترس علاقه‌مندان آثارش قرار گرفت. در تاجیکستان از نوشته‌های دکتر شریعتی، کتاب‌های ابوذر، ما و اقبال، هبوط در کویر، تاریخ و شناخت ادیان و اسلام‌شناسی مورد توجه خوانندگان و علاقه‌مندان شریعتی است. پس از کسب استقلال در تاجیکستان به ارزش‌های ملی و دینی اهمیت بیشتری داده می شود درنتیجه فکر میکنم که اثر بازشناسی هویت ایرانی-اسلامی امروز خیلی به درد جامعه تاجیکستان می خورد. اما متاسفانه این را هم باید بگویم که تاکنون هیچ اثری از نوشته‌های دکتر شریعتی به خط امروزی تاجیکی (سریلیک) منتشر نشده است و تنها اشخاصی که با خط فارسی آشنایی دارند می توانند آثار علی شریعتی را بخوانند و بهره ببرند.

3- آیا اندیشه شریعتی به عنوان یک نواندیش دینی که دانش جامعه‌شناسی هم دارد، در زندگی روزمره جامعه شما هم میتواند تاثیری داشته باشد یا داشته است؟

شاید برای جامعه ایران که هیچ‌گاه رژیم الحادی چون شوروی کمونیستی را تجربه نکرده و در سیواند سال گذشته نظامی اسلامی داشته‌اند، اندیشه‌های دینی شریعتی دیگر جاذبه گذشته را نداشته باشد، ولی نیاز مردمان کشورهای آسیای مرکزی به متفکرانی چون علی شریعتی امروز خیلی بالاست، زیرا این کشورها هم‌اکنون در مرحله خیزش اسلامی قرار دارند و همزمان خطر افراطیگری هم آن کشورها را تهدید میکند. شریعتی سعی داشت اسلام را به عنوان یک تفکر زندگیساز و یک نظام اجتماعی و یک ایدئولوژی رهگشای زندگی مطرح کند، یعنی دقیقا همان چیزی که جامعه کشورهای شوروی سابق امروز به آن نیاز دارند. نداشتن معرفت دینی یا پایین بودن سطح معرفت دینی می تواند در آینده نزدیک کشورهای آسیای مرکزی را به چالش بکشد. مرحوم شریعتی بر این باور بود که ‏انقلاب قبل از آگاهی به فاجعه منجر می شود. بنابراین رسالت روشنفکران تاجیک در این راستا، رسالتی عظیم است. در این میان بار و مسئولیت بیشتر روی دوش کسانی است که علاوه بر احساس مسئولیت در برابر جامعه دغدغه مذهب و دین را هم دارند. مشکل اینجاست که تعداد روشنفکران دینی در منطقه آسیای مرکزی خیلی کم است چراکه فرهنگ روشنفکری این جوامع در دامن فرهنگ روسی پرورش یافته است. همزمان روحانیت آسیای مرکزی نیز فاقد انسجام لازم بوده و لذا امروز به اصلاحی کلی نیاز دارد. برای این اصلاح و دگردیسی هم تجربه دکتر شریعتی و مبارزه او با تحجر، افشای خرافات و عقب‌ماندگیهای ذهنی یک جامعه که بزرگترین رکن مبارزه او بود کارساز است. او با استفاده از دین میخواست طرحی نو دراندازد و جهانی تازه و نوین بسازد. این تجربه برای منطقه آسیای مرکزی تجربه‌ای ناب و ضروری است و در این زمینه الگوی مناسب‌تر از دکتر شریعتی نمیبینم.

4- باتوجه به اینکه اهل تسنن اکثریت مذهبی در کشور شما را به خود اختصاص داده‌اند، شریعتی و زبان او چگونه میتواند با زبان و فکر اهل تسنن مرتبط شود؟

باید بگویم که امتیاز بزرگ شریعتی این است که بیشتر گفتار او از تعصب‌های خشک مذهبی به دور است و برخی از آثار او برای اهل سنت هم قابل قبول است. از جمله کتاب میعاد با ابراهیم، اسلام‌شناسی، شهادت، سیمای محمد، تاریخ و شناخت ادیان، حج و غیره. نکته مهم دیگر این‌که محور اندیشه شریعتی موضوعاتی از قبیل مبارزه حق علیه باطل، شهادت، جامعه بیطبقه توحیدی، زن و آزادی است که برای عموم مسلمانان جالب و مورد توجه‌اند و همواره موضوعات روزمره زندگی آنان را تشکیل می دهد. این جمله از شریعتی را ختم کلام می سازم که شیعه و سنی نمی شناسد: «این پیغمبر ظهور نکرد تا خود را مثل زرتشت و مانی و مزدک و کنفوسیوس به این کاخ برساند و در ردیف شاعر و منشی و خواجه دربار بنشیند، آمده است تا آن را ویران کند، تا پیامبر اسلام چشم به جهان گشود، آتشکده فارس خاموش شد و کنگره قصر مدائن فرو ریخت...»

منبع: سایت رسمی دکتر علی شریعتی

مجله‌ی «اندیشه پویا»، شماره 1، خرداد 1391