تمامی سفرنامه‌نویسان دوره قاجاریه که از کاروانسرای مزینان عبور کرده بطور کوتاه یا مفصل به تشریح منزل مزینان و آثار و ابنیه عام‌المنفعه آن و وضعیت روستا پرداخته‌اند هنگام عبور فریزر که ظاهراً برای نخستین بار این مکان را در نوشته‌های خود آورده، مزینان را آباد و دارای برج و باروهایی محکم تشریح کرده است.
مزینان از دیر هنگام یکی از منازل مهم و حیاتی شاهراه قدیم و جاده ابریشم و به‌خصوص محور شاهرود به سبزوار بوده است، این مکان که جاده امروزی حدود 5 کیلومتر از آن فاصله گرفته پس از چهار منزل خطرناک شاهرود به سبزوار یعنی میان دشت، الهاک، عباس‌آباد، صدرآباد مأمنی نسبتاً مطمئن و آسوده قلمداد می‌شد.
مزینان در حال حاضر یکی از روستاهای آباد و پرجمعیت شهرستان داورزن است که در فاصله حدود 75 کیلومتری غرب سبزوار قرار گرفته است. در جبهه جنوب غربی روستا کاروانسرایی بزرگ و نسبتاً سالم و آب انباری بر جای مانده که به «رباط شاه عباسی» معروف بوده است.
عبور تمامی سفرنامه‌نویسان دوره قاجاریه از کاروانسرای مزینان
هر مسافری که قصد سفر و عبور از این مکان را داشته در کاروانسرای یاد شده اطراق کرده و حتی برای اندک زمانی هم که شده در آن استراحت کرده است تقریباً تمامی سفرنامه‌نویسان دوره قاجاریه که از این مکان عبور کرده بطور کوتاه یا مفصل به تشریح منزل مزینان و آثار و ابنیه عام‌المنفعه آن و وضعیت روستا پرداخته‌اند هنگام عبور فریزر که ظاهراً برای نخستین بار این مکان را در نوشته‌های خود آورده، مزینان را آباد و دارای برج و باروهایی محکم تشریح کرده است.
اما در زمان بازدید جرج کرزن، مزینان از «پریشان‌ترین نقاط» با دیوارهای خراب بوده است. او از کاروانسرای بزرگ مزینان به‌عنوان یادگاری‌های دوران قدیم و از آثار شاه عباس یاد کرده و قدری به تشریح آن پرداخت است.
هوتوم شیندلر نیز از کاروانسرای شاه عباسی مزینان و چاپارخانه آن نام برده است. سیف‌الدوله ضمن سفر از شاهرود به سبزوار علاوه بر کاروانسرا به قلعه، چاپارخانه بازار مسجد و حمام و همچنین به مهمانخانه‌ای که توسط «حسام‌السلطنه» ساخته شده بود اشاره کرده است.
ناصرالدین شاه در سفرنامه دوم خود درباره کاروانسرای مزینان مینویسد: «… کاروانسرای خوبی هم دارد که می‌گویند از بناهای شاه عباس است اما حاجی علی نقی تاجر تعمیر کرده است…» و میرزا قهرمان امین لشکر نیز مشابه همین خبر را نقل کرده است.
اعتمادالسلطنه از چگونگی ساخت و ایجاد قلعه‌های قدیم و جدید مزینان خرابی‌های سیل و تجدید عمارت آن حکایت کرده و از خانه‌های تازه‌ساز، دکان‌ها مدرسه و حمام و همچنین از کاروانسرای خارج قلعه مزینان روایت کرده است. او به تشریح فضاهای معماری کاروانسرا پرداخته و کتیبه‌های آنرا قرائت و مکتوب کرده است.
در سال1320 قمری افضل‌الملک مزینان را دارای دروازه و خیابانی وسیع و نهر آبی در میان خیابان ذکر کرده و آنرا دهی ممتاز و آباد در میان دهات اطراف عنوان کرده است.
براساس کتیبه سر در ایوان ورودی کاروانسرا این بنا در زمان شاه عباس دوم توسط «حاج محمد طالب پسر حاجی معین‌الدین اصفهانی ساخته شده و در سال 1283 هجری توسط حاجی علی نقی تاجر کاشانی» مرمت و بازپیرایی شده است.
سبک معماری ویژه بنا و قابل قیاس بودن آن با ابنیه مشابه آن در منطقه و دارا بودن ایوان‌های قرینه، طاق‌های جناغی و دیگر ممیزات این کاروانسرا، نیز دلیلی دیگر بر تعلق آن به عصر صفوی است.
مشخصات معماری
اعتمادالسلطنه بازدید خود را از کاروانسرای مزینان بدین‌گونه گزارش می‌دهد: «…. این کاروانسرا از طرف بیرون هفتاد و دو قدم و عرض شصت و شش قدم است و دو ایوان دارد که یکی از آن در بالای مدخل و دیگری در طرف مقابل و در زیر ایوان طرف مقابل اطاق تحتانی است و در دو طرف ایوان‌ها از طرف طول شش حجره و از سمت عرض هم شش حجره متصل به یکدیگر دارد بدون ایوان و در چهار زاویة آن چهار طویله ساخته شده و دوازده صفّه دارد به انضمام یک غلام گردش و دو اطاق فوقانی که در دو طرف ایوان واقع است مدخل کاروانسرا رو به شمال است...». کاروانسرا با پلان خارجی تقریباً مربع شکل به ابعاد 61 × 63 متر و با مصالح ساختمانی آجر و ملاط گچ و در پی‌ها با سنگ لاشه و به سبک دو ایوانی ساخته شده است.
ورودی با ایوانی رفیع
ورودی کاروانسرا در میان یک ایوان رفیع و در جبهه شمالی قرار گرفته است در جناحین ایوان 12 طاق‌نما و در هر طرف 6 طاق‌نما با قوس جناغی تعبیه شده است. بر دو بازوی ایوان ورودی دو طاق‌نمای کم عرض بصورت دو طبقه اجرا شده و دو طاق‌نمای دیگر بر فراز طاق‌نماهای ابتدایی دو طرف ایوان تعبیه شده که بدین صورت این بخش از بنا به‌صورت دو طبقه تبدیل شده است.
هر کدام از غرفه‌ها دارای یک یا دو سوراخ به ابعاد 10 × 20 سانتی‌متر تعبیه شده که به اطاقهای پشتی نور می‌رسانند.
در میان ایوان و بالای سر در ایوان ورودی کتیبه‌ای مربع شکل به اندازه تقریباً یک مترمربع و در داخل قاب مدخل و در لچکی‌های دو طرف قوس یک کتیبه مستطیل شکل به ابعاد تقریباً 25 × 60 سانتی‌متر نصب بوده است. کتیبه سنگی وسطی از جنس مرمر سفید و کتیبه سمت چپ از جنس خاکستری رنگ است، در جناحین ایوان دو سکو به ارتفاع حدود یک متر تعبیه شده است.
هشتی ورودی
پس از ایوان ورودی و درگاهی انتهای آن هشتی قرار دارد. هشتی ورودی به شکل چهار گوش ساخته شده و در طرفین آن دو غرفه دو طبقه تعبیه شده که از طریق درگاهی‌های کم‌عرض دیوار انتهایی آنها به دو اطاق مستطیل شکل راه می‌یابند. سکوهایی پهن به ارتفاع حدود یک متر در پای دیوارهای این غرفه‌ها تعبیه شده که از روی سکوهای شمالی به پشت طاق‌نماهای جناحین ایوان راه می‌یابند. پس از غرفه‌ها در طرفین ابتدای راهرو درگاهی‌های کم‌عرض و بلندی وجود دارد که هر کدام با 15 پله به پشت‌بام منتهی میشود.
راهروی مابین هشتی و ایوان شمالی حیاط فضایی مستطیل شکل با سقف گنبدی است که در دیوارهای دو طرف آن دو طاق‌نمای بلند بر روی سکوهایی به ارتفاع حدود یک متر جا گرفته‌ان، سقف هشتی و راهرو به‌وسیله چهار تویزه عریض به پنج قسمت تفکیک شده‌اند. حیاط مرکزی به ابعاد 30×35 متر است که درگاهی‌های چهارگوشه آن را به صورت هشت وجهی به نظر می‌رساند.
در دو ضلع شمالی و جنوبی حیاط دو ایوان بلند و در اضلاع آن جمعاً 24 ایوانچه و غرفه‌های پشت آنها تعبیه شده است. در طرفین هر یک از ایوان‌های شمالی و جنوبی سه ایوانچه قرار دارد که از دیوار انتهایی به اطاقهای مربع شکل پشتی راه می‌یابند، نکته قابل توجه ایجاد تقارن کامل در نماسازی حیاط و فضاسازی اطراف آن است.
در پشت ایوان جنوبی به جای هشتی پشت ایوان شمالی اطاقی مربع شکل وجود دارد که با ایجاد ایوانچه‌هایی در اطراف آن به صورت چهار صفه تبدیل شده است. ایوانچه‌های دو ضلع شرقی و غربی نیز به‌وسیله درگاهی‌هایی کوچک در انتهای خود به اطاقهای مربع شکل گشوده می‌شوند قوس تمامی این غرفه‌ها جناغی شکل هستند.
درگاهی برای ورود به فضای داخلی استطبل‌ها
در هر گوشه حیاط یک درگاهی وجود دارد که آن را به فضای داخلی اسطبل‌ها مرتبط می‌کنند. اسطبل‌ها مشتمل بر چهار تالار در گوشه‌ها و دالانهایی در پشت اطاقهای ضلع جنوبی شرقی و غربی حیاط هستند. تالارهای گوشه‌ها دارای چهار ستون مربع شکل آجری هستند که سکوهایی را در میان گرفته و با طاق و طویزه‌های خود به شکل چهار طاقی تداعی می‌شوند.
در سرتاسر تالار و دالانهای اسطبل غرفه‌هایی با طاق جناغی وسکوهایی وجود دارد. در دیوار مقابل این غرفه‌ها طاقنماهایی کم‌عمق به جهت قرینه‌سازی و همچنین ایجاد استحکام و اجرای طاق و قوسها و پوشش تعبیه شده است. سقف اسطبل را گنبدهایی کم خیز تشکیل داده‌اند.
سه کتیبه سنگی بر سر در ایوان و مدخل ورودی
همانگونه که ذکر شد سه کتیبه سنگی بر سردر ایوان و مدخل ورودی نصب بوده که به لحاظ اهمیت متن آنها را عیناً ذکر می‌کنیم. کتیبه بالای سردر ورودی به خط ثلث چنین نوشته است: «قال الله تبارک و تعالی مثل الذین ینفقون فی سبیل الله کمثل جنه الی […]» پس از آن به خط نستعلیق ادامه داده شده است:
«باعث بر تحریر این ارقام خیر انجام آنکه در ایام دولت کامکاری اعلیحضرت پادشاه جمجاه ظل الله السلطان بن السلطان مروج مذهب ائمه اثنی عشر غلام با اخلاص امیرالمؤمنین حیدر شاه عباس الثانی الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان خلد الله ملکه عالیجناب عزت و رفعت پناه مستغنی الالقاب طایف بیت الله الحرام زایر الرکن و المقام حاجی الحرمین الشریفین حاجی محمد طالب ولد مرحمت و مغفرت پناه جنت آرامگاه المستغرق فی بحار رحمه ربّه الغنی حاجی معین الدین محمد اصفهانی توفیق بنای این رباط مبارک کثیر الفیض یافت و ثواب بناء این رباط عظیم النفع را بروح پرفتوح ولد خود هدیه نمود. قربه الی الله تعالی فیسنه اربع و سبعین بعد الالف کتبه محمدرضا الامامی»
در لچکی سمت راست بالای درگاهی کاروانسرا کتیبه‌ای دیگر از جنس سنگ خاکستری در چگونگی تعمیر و احیای کاروانسرا نوشته شده است:
«بسم الله تعالی بانی بر تعمیر و تجدید این بنیاد که خیرات ابدی می‌باشد بر ید توفیق آثار جناب اشرف الحاج و التجار حاج علینقی تاجر کاشانی احیا و جاری شد 1283».
در کتیبه طرف چپ کتیبه فوق دستورالعمل بهره‌برداری از کاروانسرا بدین‌گونه تحریر شده است: «مطابق فرمان جهان مطاع در سنه حوت صحان ایل خیریت دلیل این کاروانسرای مزینان را جناب مستطاب فخامت نصاب عمده الاعاظم و الاعیان و زین الاخاصم و الارکان حاج محمد آقا خلف مرحمت و غفران پناه حاج علی نقی تاجر کاشانی قربه الی الله و طلب العرضات تعمیر کرد که اسباب راحت و رفاهت حال زائران بر این سبیل فراهم آید لذا برای اطلاع زایرین در این لوحه حک می‌نماید که اجاره‌ای از زائران و عابران در حین ورود و خروج کاروانسرا و بینوایان بارکان شرع مطلع حرام من ظلم فاحشی است از خاصه بقال و علافی که در دالان کاروانسرا کسب می‌کنند به هیچوجه حقی ندارد که احدی را در خرید و فروش به بهانه اجاره دکان یا جهت دیگر مجبور کند و از خرید چیزی از خارج ممنوع نماید هرکس از زائرین و عابرین بخواهند از خارج چیزی ابتیاع نماید مختار خواهد بود ابداَ کاروانسرا اجاره ندارد و کان ذلک تحریراَ فی شهر ذیحجه 1283»
گذشت زمان و عدم رسیدگی به بنا صدمات زیادی به آن زده است البته در سالهای اخیر عملیات مرمت و ساماندهی آن توسط اداره کل میراث‌فرهنگی خراسان اجرا شده که تا حدودی فرسایش‌های بنا را ترمیم کرده است اما لازم است این تعمیرات بطور اساسی و مستمر انجام گرفته و ادامه یابد.
منبع؛خبرگزاری آریا
به جمع شاهدان کویرمزینان در تلگرام بپیوندید: https://t.me/shahedanemazinan
شاهدان کویرمزینان در #آپارات https://www.aparat.com/shahedmazinan
شاهدان کویر مزینان در پیام رسان ایتا https://eitaa.com/sh_mazinan
