بررسی اندیشه سیاسی میرزا کوچک خان جنگلی و نقش نهضت جنگل در ژئوپلیتیک ایران

​🖌نویسنده و محقق؛دکتر احمد باقری مزینانی

 

💠 بررسی محتوای آخرین نامه میرزا کوچک خان جنگلی که در تاریخ ۵ آبان ۱۳۰۰ - حدود ۳۶ روز قبل از شهادت - نوشته شده است، دریچه مناسب برای شناخت ابعاد شخصیت او به عنوان یکی از مهمترین مبارزان معاصر ایران است.
​به نظر می‌رسد جمله‌ی: "...البته بعد از محو ما خواهند فهمید، که بوده‌ایم و چه خواسته‌ایم و چه کرده‌ایم..." مهمترین دغدغه تاریخی و "دال مرکزی اندیشه میرزا کوچک‌خان" است که روشن کننده برخی از ویژگی‌های بینش اعتقادی، منش انسانی و کنش سیاسی میرزا و نهضت جنگل در سه بخش زیر باشد:

🔻 بخش۱. داشته‌های میرزا؛ شناخت شناسی نهضت جنگل
بررسی زیست فردی، اجتماعی و سیاسی میرزا کوچک‌خان جنگلی در برگیرنده گزاره‌های زیر است:

🔸۱. میرزا یونس استاد سرایی فرزند میرزا بزرگ بچه محله‌ی استاد سرای رشت است.

🔸۲.او در خانواده متوسط و طالب علوم دینی و تربیت یافته اسلامی متولد شد.

🔸۳.میرزا در مسجد جامع رشت و در مدرسه محمودیه منطقه سرچشمه تهران علوم دینی را تحصیل کرد.

🔸۴. او دارای شخصیتی با فضائل اخلاقی ذاتی و مومن به اصول اخلاقی اکتسابی بود.

🔸۵. میرزا انسانی محبوب، محجوب و صریح الهجه بود.

🔸۶. او انسانی رنج کشیده بود و آشنایی عمیق با درد و رنج مردم داشت.

🔸۷. ذهن میراز و شخصیت سیاسی او در فرآیند نهضت مشروطیت و متاثر از قیام آزادیخواهان، قوام یافت.

🔸۸. در جنگ سه روزه منتهی به فتح قزوین با مشروطه خواهان‌همراهی و همگامی داشت.
 
🔸۹. میرزا مؤسس و رهبر اتحاد اسلام، کمیته اتحاد اسلام، نهضت جنگل و بنیانگزارن نخستن جمهوری در ایران بود.
 
🔸۱۰. میرزا ضمن آرمان‌گرایی و پیشگامی در مبارزه انقلابی - اسلامی، مقاوم، سازش ناپذیر و حماسی بود.

♻️ استنباط راهبردی
تاریخ معاصر ایران شاهد شکل‌گیری "پنج نهضت در پنج کانون‌ ژئوپلیتیکی است این کانون‌ها شامل: کرانه خلیج فارس، کرانه دریایی خزر، کرانه مرز شرقی، کرانه مرز شمال غربی و کانون مرکزی ایران" هستند که مبدأ تحول ساز در ایران در دوره‌های بعدی شدند. این پنج نهضت‌ عبارتند از:

🔅 ۱. نهضت دلیران تنگستان به رهبری رئیسعلی دلاواری در جنوب ایران که با شهادت او در ۱۷ شهریور ۱۲۹۴ پایان یافت.

🔅 ۲. نهضت آزادیخواهان به رهبری شیخ محمد خیابانی در غرب ایران، که با شهادت او در ۲۲ شهریور ۱۲۹۲ پایان یافت.

🔅 ۳. قیام کلنل پسیان در شرق ایران که با شهادت او در ۹ مهر ۱۳۰۰ به پایان رسید.

🔅 ۴.نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک جنگلی در شمال ایران، که با جداکردن سر او از تنش و ارسال آن برای رضا میر پنج در ۱۱ آذر ۱۳۰۰ خاتمه یافت.

🔅 ۵. نهضت فدائیان اسلام به رهبری سید مجتبی نواب صفوی در مرکز ایران، که با شهادت او در ۲۷ دی ۱۳۳۴ به پایان رسید.

🔻 بخش ۲. خواسته‌های میرزا؛ رویکرد نهضت جنگل
 
بررسی اصول اعلامی نهضت جنگل و محتوای گفتمان و رفتار میرزا کوچک‌خان جنگلی که بخشی از آن را در آخرین نامه او متذکر شدیم، روشن کننده خواست‌های میرزا و اهداف نهضت جنگل است. در این میان ترسیم
چهار هدف "اخراج نیروهای بیگانه، رفع بی‌عدالتی، مبارزه با خودکامگی و استبداد و برقراری دولتی مردمی" برای نهضت جنگل، نشان دهنده آرمان بزرگ او بود.
علاوه بر آنچه ذکر شد، سایر خواسته مهم میرزا کوچک‌خان جنگلی عبارت‌اند از:
 
🔸۱. تلاش به منظور قانون گذاری از محتوای منابع دینی، مبتنی بر نیاز زمان؛

🔸۲. تعیین هدف خدمت به اسلام و ایران، برای هیئت اتحاد اسلام؛
 
🔸۳. تلاش به منظور تبدیل مطالبات عدالت خواهانه و آزادی طلبانه، به خواست عمومی؛
 
🔸۴. سازماندهی و مشارکت در حرکت جمعی، برای اهداف مشروطه در ایران؛

🔸۵. هدف گذاری سیاسی در مواجهه با استبداد داخلی و مقابله نظامی، با استعمار خارجی؛

🔸۶. حمایت از مردم استان‌ها و مردم آسیب دیده، در دوران تحمیل قحطی بزرگ به ایران؛

🔸۷. نفی رسمی سیاست استعماری و اشغالگری انگلیس و روسیه تزاری و مخالفت با معاهده ها و قراردادهای خارجی؛

🔸۸. تاکید بر تساوی حقوق انسانی و قومی در حکومت موقت و دفاع از جان و مال مردم؛

🔸۹. تعهد به حفظ یکپارچگی ایران و حفظ شعائر دینی و ملی، در اعلامیه‌ی «فریاد ملت مظلوم ایران از حلقوم فدائیان جنگل‌»؛

🔸۱۰. اهمیت حفظ شعائر اسلامی در حکومت موقت؛

🔸۱۱. تاکید بر انقلاب سرخ - مقابله عدالتخواهانه و مسلحانه - با استبداد و استعمار.

♻️ استنباط راهبردی
رد کردن پیشنهاد نماینده انگلیس برای تشکیل حکومت ملی، تحت پرچم بریتانیا و کنجاندن اصول اسلامی در مستندات نهضت جنگل، نشان دهنده آرمان بزرگ میرزا کوچک‌خان جنگلی به عنوان یک مبارز انقلابی و عدالت طلب بود. بنابراین او به دنبال مقابله همزمان با اشغال‌گری و استعمار خارجی انگلیس و روس و مقابله با شکل‌گیری استبداد رضاخانی در کوتاه مدت را دنبال می‌کرد.
رویکرد اصلی نهضت جنگل در میان مدت "ترکیب اسلامیت و ایرانیت" و دستیابی به "تشکیل حکومت اسلامی - ایرانی" به عنوان مهمترین آرمان میرزا کوچک‌خان جنگلی در بلند مدت بود.

🔻بخش ۳. اقدامات میرزا؛ رویکرد میدانی نهضت جنگل

بررسی رویکرد عملیاتی نهضت جنگل در مقاطع مختلف نشان می‌دهد که پایداری عزتمندانه در برابر استعمارگران خارجی، مقابله با استبداد داخلی، زمینه سازی برای انسجام اجتماعی ایران، ساختارسازی حکمرانی موقت با ماهیت جمهوری و اسلامی از مهمترین اصول در فعالیت‌های میدانی میرزا کوچک‌خان جنگلی بوده است.
مبتنی بر اصول مذکور، مهمترین اقدامات میرزا کوچک‌خان جنگلی در فرآیند مبارزات عبارت‌اند از:

🔸۱. عضویت در صفوف مشروطه خواهان آزادی طلب؛

🔸۲. هجرت مجاهدانه برعلیه استبداد محمدعلی شاه، از رشت به قزوین و تا تهران؛

🔸۳. عضویت در کانون مرکزی مجلس اتحاد مشروطه خواهان؛

🔸۴. عضو مؤثّر و هدایتگر برای هیئت اتحاد اسلام در رشت؛

🔸۵. تشکیل گروه فدائیان، برای مبارزه با اشغالگری دولت انگلیس و روسیه تزاری؛

🔸۶. مدیریت معیشت مردم استان گیلان و مازندران در دوره قحطی بزرگ در ایران؛
 
🔸۷. ایجاد سازوکارهای حکمرانی موقت در ابعاد سیاسی، نظامی و اقتصادی در روستای کسما و منطقه فومنات؛

🔸۸. تشکیل دولت موقت شمال کشور در دوره اشغال ایران و دوره بحران دولت ملی؛
 
🔸۹. نفی حکومت سلطنت از طریق اعلام رسمی حکومت موقت جمهوری (اسلامی - مردمی) در رشت؛

🔸۱۰. ارائه کمک مومنانه و انسانی به مردم سایر شهرهای کشور از تهران و همدان و در دوران قحطی بزرگ؛
 
🔸۱۱. اتخاذ رویکرد انقلابی با تکیه بر کلید واژه "صدر شورای انقلابی جمهوری ایران" در مکاتبه‌های رسمی؛

🔸۱۲. تقویت ساختار مقاومت از طریق تبدیل هیئت اتحاد اسلام به کمیته اتحاد اسلام و تبدیل آن به نهضت جنگل.

♻️ یافته‌های راهبردی
اندیشه سیاسی میراز کوچک‌خان در نهضت جنگل بازتاب داشته‌های بنیادین اعتقادی، خواسته‌های آزادی‌خواهانه و اقدامات عدالت‌طلبانه او در میدان عمل است. به همین سبب نهضت جنگل یکی از "قیام‌های انقلابی و نهضت‌های پنج‌گانه اسلامی" برای نقش آفرینی تمدنی در ژئوپلیتیک ایرانیان در دوره معاصر است. بنابراین:

🔅۱. معارف متکی بر تربیت دینی و تجربه سیاسی میرزا کوچک در جنبش مشروطه، منجر به شکل‌گیری مدل کوچکی از سیاست‌ورزی و حکمرانی محلی در نهضت جنگل شد.

🔅۲. میرزا کوچک‌خان جنگلی همزمان در دو جبهه‌ی؛ مقابله سخت میدانی با استعمار انگلیس و مقاومت در برابر استبداد رضاخانی از یک سو و مواجهه نرم نظری با ایدئولوژی سوسیالیستی روسیه و رویارویی با محافل انحرافی و تحریف‌گر در درون نهضت جنگل، درگیر بود.
 
🔅۳. اهمیت اقدامات میرزا کوچک در نهضت جنگل منجر تقویت رویکردهای سیاسی متعهدانه علما و اندیشمندان اسلامی شد. به‌گونه‌ای که بعدها از تجربیات الگوی حکمرانی موقت جنگل به عنوان حلقه میانی نهضت مشروطیت و تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منتهی به انقلاب اسلامی استفاده شد.

 

شاهدان کویر مزینان در پیام رسان ایتا https://eitaa.com/sh_mazinan

​