علی شریعتی مزینانی آذر 1312 در سبزوار به دنیا آمد. وی نویسنده، تاریخ‌شناس، پژوهشگر دینی، مبارز و فعال سیاسی و مذهبی و از جامعه‌شناسان و نظریه‌پردازان انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود که در 44 سالگی 29 خرداد 1356 در انگلستان درگذشت و در دمشق به خاک سپرده شد.

یکی از مهمترین فعالیت‌های این روشنفکر دینی تلاش برای زنده نگه داشتن مذهب و سنت در جامعه قدیم ایران و مبارزه با سلطه حکومت طاغوت بود. وی در حوزه‌های مختلف نظریه‌پردازی کرده و اندیشه‌های بزرگی دارد که به مناسبت سالمرگ وی به بخشی از این اندیشه‌ها و کاربرد آنها در جامعه امروز از نقطه نظر اساتید صاحب نظر تاریخ و فلسفه اشاره می‌کنیم:

*دیالوگ بین سنت تاریخی و عقلانیت مدرن، رمز حیات اندیشه استاد شریعتی

بیژن عبدالکریمی، استاد فلسفه و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مهمترین رویکرد قالب در اندیشه‌های دکتر شریعتی را دیدگاه پدیدارشناسانه برشمرد و دراین‌باره توضیح می‌دهد: شریعتی این رویکرد را در پژوهش‌ها و شیوه مواجه با مسایل اجتماعی، تاریخی و تمدنی از جمله دین اتخاذ می‌کند. مواجه او با سنت تاریخی غرب و مدرنیته نه مواجه‌ای تئولوژیک و نه ایدئولوژیک است بلکه مواجه‌ای پدیدارشناسانه با سنت تاریخی و جهان غرب و مدرن است. وی در تلاش برای تعیین معنای سنت تاریخی در جهان کنونی از طریق کوششی در ایجاد دیالوگ و گفت و گو میان سنت تاریخی و عقلانیت مدرن برآمد، بنابراین آنچه شریعتی را ممتاز کرده دیالوگ بین سنت تاریخی و عقلانیت مدرن است بی‌آنکه یکی بر دیگری قالب شود.

*شریعتی از تاثیرگذاران جهان اسلام و انقلاب اسلامی ایران

از مهمترین نظریات دکتر شریعتی می‌توان به نظریه امت اشاره کرد برخی این نظریه را سرآغاز احیاء ولایت فقیه می‌دانند. کتاب «امت و امامت» وی مورد انتقاد برخی تجدیدنظرطلبان قرار گرفته است، وی در این کتاب خواستار دست یافتن به دموکراسی از سوی جوامع عقب‌مانده شده است.

صادق آیینه وند استاد تاریخ اسلام دانشگاه تربیت مدرس، شریعتی را از برجستگان تاثیرگذار در جهان اسلام و انقلاب اسلامی ایران به ویژه در سال‌های 51 تا 56 می‌داند و در این باره یادآور می‌شود: وی یک مصلح ایدئولوگ، فعال و متفکر در جامعه ایران بود و آنچه باید یادآوری کنم اینست که امروز نباید تفسیرها و برداشتی سطحی از اندیشه‌های وی داشته باشیم بدون اینکه حوزه معرفتی‌اش را بشناسیم، حرکت وی در عصر خود بی‌نظیر بود که البته شاید در برخی بخش‌ها قابل تجدید و نقد نیز باشد ولی به صورت کلی تحولی را در عرصه حکمت و اندیشه ایجاد کرد.

*تاریخ ابزاری مهم برای فهم وضعیت اکنون و فردای جامعه

شریعتی نگرشی جامعه‌شناختی به مهدویت و اصل انتظار دارد و در کتاب انتظار مکتب اعتراض تاکید می‌کند که «انتظار» مهمترین مولفه و مقوم «مهدویت» است؛ انتظاری که متناسب با «اعتراض» است و یادآور روحیه عصیانگری و ظلم ستیزی و انقلابی یک شیعه ملتزم و واقعی است.

روح‌الله بهرامی، استاد تاریخ اسلام دانشگاه رازی کرمانشاه درباره نوع نگاه شریعتی به تاریخ و فهمی که وی از تاریخ ارایه داد، می‌گوید: تمام تلاش شریعتی در رجوع به تاریخ با روش‌شناسی و رویکردهای خاصی همراه است. بهره‌گیری از تاریخ با عنوان ابزاری مهم در فهم وضعیت اکنون و فردای جامعه بسیار حایز اهمیت است، با این رویکرد او تاریخ را با نگاهی جامعه‌شناختی مورد بحث قرار می‌دهد و این نگرش را با متد جدلی و فهم تحلیل دیالکتیکی از تاریخ همراه می‌سازد و از آن برای تبیین یک ایدئولوژی مبارزه جو از اسلام و تشیع مورد استفاده قرار می‌دهد. در واقع بهره‌گیری از سودمندی‌های تاریخ با تحلیل جامعه‌شناسی برای روشن کردن راه فهم و مبارزه و تبیین وضعیت جامعه امروز جهان اسلام، رکن اساسی تلاش شریعتی است که با تفکر تاریخی و گرایش‌ها و تفسیرهای تاریخ‌نگارانه همراه است. البته در مواردی فهم جامعه‌شناختی او از تاریخ متاثر از نوع نگرش و متدولوژی سوسیالیستی و روش تجزیه و تحلیل تاریخی در اندیشه‌های مارکسیستی با رویکردی انتقادی همراه است، چنانکه از آن برای تحلیل وضعیت طبقاتی نیروهای تولیدی، ابزار تولید، پایگاه طبقاتی، مالکیت خصوصی، روابط و مناسبات طبقاتی و روش جدلی و دیالکتیکی بهره می‌گیرد و لذا گاهی تاریخ از نگاه جامعه‌شناختی شریعتی دارای سندیت ویژه است که یک سر آن نظام قابیلی و نوع نگاه و نگرش قابیلیان و یک سر دیگر نوع نگرش و نگاه هابیلی است که اولی نماینده قدرت و ثروت، آز و ستم است و دومی نماینده مظلومیت و مردم و خدا است. شریعتی این نگرش را به وضعیت جامعه ایران و نوع تفکر شیعی در بستری از ایدئولوژی و جهان بینی مبارزه جوی تشیع قرار می‌دهد.

*فرجام بشر در گرو آگاهی است

بهرامی در ادامه می‌گوید: انگیزه تاریخ و پایان آن در واقع در نوع نگاه موعود گرایانه با اندیشه انتظار و برپایه جهان مبتنی بر عدالت و رهایی از نظام قابیلی از ظلم و ستم و فساد و تباهی نظام قابیلی قرار دارد و در پایان این کشمکش و نزاع مبارزه و انقلاب که راه اساسی و استوار نظام و جهان‌بینی توحیدی و غلبه آن به تمام شرک‌ها را نشان می‌دهد. لذا فرجام بشر از نظر او در گرو آگاهی است و برای پایان تاریخ با ایجاد آگاهی دینی بایستی در صف و نظام هابیلیان قرار گرفت و در برابر نظام سلطه قابیلی که مبتنی بر فریب و تبعیض و ریا و نظام طبقاتی است، ایستاد.

* خسروپناه: خوشحالم که در منزل مرحوم شریعتی به تحلیل فکرش پرداختم

دو سال پیش آذر ماه نشستی با موضوع آسیب شناسی کتاب «حسین (ع) وارث آدم» در خانه موزه شریعتی برگزار شد که در آن حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه، رییس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران نیز حضور یافت و دستخطی و یادداشتی بدین شرح آنجا نگاشت: «بسمه‌تعالی/ الحمدلله الذی جعلنا من المتوکلین/ خدای را سپاس که توفیق زندگی در عصر خمینی(ره) را به ما ارزانی داد. عصر اندیشه و بینش‌ و منش و کنش اسلامی، عصر شدن نه بودن، عصر صعود نه نزول، عصر بالندگی نه رکود، عصری که بیش از همیشه محتاج تحلیل اندیشه‌هایم نه تجلیل آنها؛ و لیک خدای سبحان را شاکرم که در منزل مرحوم شریعتی(ره) به تحلیل فکرش پرداختم.»

*نواندیشی دینی نیاز امروز جامعه ماست

امروزه در جامعه حاضر که تغییرات بسیاری هر لحظه صورت می‌گیرد برخی از ابعاد تفکر هنوز هم مغفول مانده است یکی از این ابعاد که البته در گذشته توسط استاد شریعتی مورد توجه قرار گرفته بود، بحث نواندیشی دینی است که برخی از صاحب‌نظران نیز معتقدند باید این اندیشه در جامعه امروز کاربست پیدا کند. دراین باره «احسان شریعتی، استاد فلسفه و رییس بنیاد شریعتی و فرزند ارشد علی شریعتی» می‌گوید: تمام پروژه استاد شریعتی از زمان بیداری و نواندیشی زدودن زنگارهای معرفتی و طبقاتی که در بسیاری از بخش‌ها از جمله دین ساخته شده بود و این پروژه می‌تواند ابعاد مختلف ایدئولوژی، انسان، جامعه را در طول تاریخ مدنظر قرار دهد و نسل جوان را مجذوب خود کند.

شریعتی در دوران انقلابات، استقلال خواهی‌ها، هویت ملی و بازگشت به خویشتن خویش بوده این عصر شریعتی‌ها و جلال آل احمد هاست اما الان با این تغییرات سریع دسته بندی‌های جهانی تفکرات به سرعت جای خود را به دیگری می‌دهد اما عامل بقای تفکر استاد شریعتی وجود برخی ظرفیت‌ها است که در نسل جوان امروز کاربست پیدا می‌کند. تغییرات سریع جهانی امروز بلوک شرق و غرب زمان شریعتی را به شمال و جنوب کنونی تقسیم کرده و از همان دوران نیز وی به مبارزه جهانی علیه این نظام سرمایه‌داری وعده داده بود بنابراین یکی از اندیشه‌های مهم وی مواجه با غرب است.

شریعتی آثار عمده‌ای در زمینه اسلام‌شناسی و شیعه‌شناسی دارد. اکثر کتاب‌هایش جمع‌آوری سخنرانی‌های تحریریافته او در حسینیه ارشاد، دانشگاه‌ها و یا مجموعه‌ای از مقالات و نوشته‌های پراکنده او هستند که توسط مرکز نشر آثار دکتر شریعتی در سی و شش جلد پس از مرگ وی به چاپ رسیده است بنیاد دکتر شریعتی این روزها نیز توسط فرزندش فعال است، احسان شریعتی می‌گوید که در زمینه نشر دیجیتال کارهای جدید آماده کرده‌اند که برای دانشجویان مفید خواهد بود.