۳۱فروردین سالروز درگذشت استاد محمد تقی شریعتی، فرصتی مغتنم است برای مرور فعالیت‌های دینی و مبارزاتی او در کانون نشر حقایق اسلامی مشهد. حیدررحیم پور‌ازغدی از مبارزان دیرپای دینی و ملی خراسان است که از تلاش‌های استاد شریعتی و نیز کارکرد کانون، خاطراتی شنیدنی دارد. این مناسبت را برای گفت‌وشنود با او مناسب دیدیم.

جنابعالی از چه دوره‌ای با نام مرحوم استاد محمد‌تقی شریعتی و کانون نشر حقایق اسلامی آشنا شدید و کارکرد کانون را در آن مقطع چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. من به خاطر عقاید خانوادگی‌ام، یک مسلمان بی‌محتوا بودم! با توده‌ای‌ها فقط به خاطر این‌ مخالف بودم که کمونیست بودند و از کمونیست هم فقط این را می‌دانستم که می‌گفتند کمونیست یعنی خدا نیست! [‌با خنده] اصلاً در ذهن من انگیزه سیاسی نبود. غرب چه می‌گوید؟ شرق چه می‌گوید؟ ایرانی یعنی چه؟ با توده‌ای‌ها دعوای توجیهی نداشتم، بلکه بزن و بکوب، به این شکل. من در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۳ نوجوان بودم، شنیدم که آقای شریعتی نامی است که با توده‌ای‌ها مبارزه می‌کند. یکی دو بار به این جلسات رفتم تا اینکه کم‌کم پایم به کانون باز شد. درآن دوره، آقای شریعتی تنها کاری که می‌کرد این بود که به بی‌محتوایی مارکسیسم اشاره می‌کرد.
در آن زمان دربار بسیار کوشش می‌کرد که مردم را وارد سیاست و اجتماع کند، آنها را تشویق می‌کرد به هیئت‌ها بروند و مرگ بر شوروی بگویند. یادم می‌آید در همین ایستگاه سراب، ستاد حزب توده بود. یک روز هیئت‌ها آمدند، من به کمک آنها بالا رفتم و تابلوی حزب توده را کندم. شهر شلوغ شد. توده‌ای‌ها پنهان شدند... دو سه سال گذشت تا با کانون آشنا شدیم و فهمیدم ما با توده‌ای‌ها برای ایران و اسلام مبارزه نکردیم، بلکه برای انگلستان و غرب این کار را کردیم! این درست است که با باطل مبارزه می‌کنیم، اما باید بدانیم برای کی مبارزه می‌کنیم. درآن دوره طاهر احمدزاده ـ که متأسفانه یک مقدار زیادی دوستانمان او را به طرف دشمن هل دادند ـ جوان سیاسی روشنی بود. او بود که در کانون ما را متوجه این اشتباه کرد.

ظاهراً در دوران اوج‌گیری نهضت ملی، گروه‌ها وکانون‌های دینی و درعین حال نواندیش مشهد با یکدیگر ائتلاف کردند که کانون نشر حقایق اسلامی هم دراین زمره قرار گرفت. از زمینه‌های شکل‌گیری این ائتلاف چه خاطراتی دارید؟
بله، درآن جریان انجمن تبلیغات اسلامی، کانون، انجمن پیروان قرآن و تعدادی طلبه متدین هم دخیل بودند. شیخ محمود حلبی در حوزه مشهد، دور و بر مرحوم آقای کفایی بود. میرزای اصفهانی این شیخ را تکان و آیت‌الله کاشانی هم به او پیغام داده بود که از روشنفکرها عقب نمانیم. او که فهمید با کفایی کار کردن خوب نیست، خود را بیرون کشید و وارد سیاست شد. شهید نواب صفوی هم در مشهد شعبه زد. من از رفقای آنها بودم. از طرفداران فداییان اسلام کسانی که یادم است، ظریف در فرهنگ و بهزادیان که حالا مرغداری دارد، فاطمی هم از مقدس‌هایی است که کنار نشسته است، پاشایی مسافرخانه دارد و علی آقای ضیایی که بسیار مقتدر بود و پسرش هم با خواهر نواب ازدواج کرد، بودند. از طرف دیگر شمس قنات‌آبادی هم به مشهد آمد و شعبه باز کرد. یک طلبه دروغین به نام افصح‌المتکلمین شیره‌ای! هم بود. آنها مجاهدین اسلام را تأسیس کردند. در همین زمان انگلستان هم یک نیروی عظیم داشت که تمام مشاغل مهم شهر را در دست گرفته بود و تمام ادارات و نهادها را در قبضه خود داشت؛ به‌طوری که می‌توانست با یک کنتور برق، یک هیئت را جذب کند! و هم می‌توانست با بهانه‌ای فردی را از اداره‌ای بیرون کند. نمایندگان این هیئت‌ها عده‌ای مثل فاطمیان، سزاوار رحمت، شهیدی و در رأسشان مکرم، کفایی، فرخی و داماد کفایی بودند. فئودال‌ها هم یک گروه بودند، مثل محمود قریشی، کدیور و یغمایی. از سرمایه‌داران هم یک گروه شهری داشتیم که رؤسای اصناف بودند. یک گروه از روحانیون هم داشتیم که تقریباً همه مساجد، معابر و محلات را در دست داشتند. اینک شیخ محمود از روحانیت آمده بود تا در مقابل اینها [آقای کفایی و اطرافیانش] قیام کند. عابدزاده یک گروه آماده و کانون هم یک گروه روشن، ولی اندکی دارد. بالاخره هدف نهایی این شد که جلسه‌ای متشکل از مهدیه، روزنامه‌نگاران، هیئت‌های مذهبی، روحانیت و نیز انجمن تبلیغات اسلامی و کانون تشکیل شود. کانون گفت آقا بیایید دور هم جمع شوید تا ببینیم چه کار باید بکنیم؟ تقریباً بانی این کار کانون بود، اما مؤسسش شیخ محمود حلبی و تقویت‌کننده‌اش هم عابدزاده بود.

دراین ائتلاف که میان کانون نشر حقایق اسلامی، انجمن تبلیغات اسلامی، کانون و انجمن پیروان قرآن پیش آمد، تصمیم‌گیرندگان یا به عبارت بهتر، رهبران چه کسانی بودند؟
سخنگو و مدیر شیخ محمود، قدرت جمعیت به وجود عابدزاده و تفکر صحیح جمعیت ازآن شریعتی بود. البته مرحوم عابدزاده با کانون، تماس و رابطه را خیلی بریده نگاه می‌داشت و نمی‌گذاشت بچه‌ها با کانونی‌ها که روشنفکر بودند تماس بگیرند، چون می‌دید معمولاً روشنفکرها کم‌کم به دامن غرب می‌افتند. او این تجربه را داشت، به همین دلیل روزی که برای اولین جلسه به کانون رفتیم، عابدزاده گفت:«کسی نفهمد». در آن جلسه از طرف انجمن تبلیغات اسلامی اشکیانی بود که مرد متدین و خوبی بود. امیرپور هم حضور داشت. این دو نفر از انجمن دعوت شده بودند. از طرف حوزه علمیه حاج شیخ محمود حلبی و سیدمظلومی و عبایی بودند. از طرف کانون پنج شش نفر حضور داشتند که مسلماً آقای احمدزاده از افراد آگاهشان بود. یکی هم طوسی بزاز بود که در زمان مصدق خوب فعالیت می‌کرد. به‌تازگی اول خیابان بهار روزنامه‌ای به نام خراسان باز شده بود که صاحب آن روزنامه، تهرانیان هم به نمایندگی از روزنامه‌نگاران آمده بود. ما فعالیت کردیم و بالاخره مرکز مؤتلف اسلامی را به مهدیه انداختیم.
ظاهراً این وحدت، تنها تا مدتی کوتاه ادامه یافت و در آستانه انتخابات مجلس هفدهم به تفرقه گرایید. از جمله علل این اختلاف هم حذف آقایان شیخ محمود حلبی و محمد تقی شریعتی از فهرست مرکز مؤتلف اسلامی بود.
بله. کانونی‌ها می‌گفتند از همین الان زر و تزویر دارند، پیوند می‌خورند. شیخ محمود را کنار زدند و صدیق نامی را که رئیس کارخانه قند بود، انتخاب کردند. پشت پرده یک عده بازاری‌ها می‌خواستند به شیخ محمود و قریشی رأی بدهند. من هجده ساله بودم، اعلامیه‌ای دادم که سرنوشت خراسان عوض شد! در آن نوشتم ما به دو شاگردان مکتب قرآن، آقای شیخ محمود حلبی و محمد تقی شریعتی رأی می‌دهیم. این را چاپ و پخش کردم. قریشی گفت:«می‌خواهید سر من کلاه بگذارید؟» با شیخ محمود به هم زد. شیخ محمود هم گفت:«چون شما دو قبضه کار می‌کنید، از آنها بردید». آن زمان دکتر علی شریعتی ۱۵ ساله بود، دکتر شریعتی و آیت‌الله خامنه‌ای تقریباً همسن بودند. دیدم دکتر شریعتی با کاظم سامی برای صدیق تبلیغ می‌کنند، رفتم گفتم:«آقای شریعتی! علی و کاظم دارند این کار را می‌کنند». آقای شریعتی گفت:«برو به علی بگو یا تو برو به خانه یا من می‌روم به خانه». تا آن زمان من با علی روبه‌رو نشده بودم، به او گفتم پدرت این طور گفته است، او هم رفت خانه. هنوز رفیق نبودیم، قهر کردیم. تا این اواخر علی می‌گفت:«تا آخر دنیا با هم نمی‌جوشیم، دائم هم با هم هستیم، ولی با هم نمی‌جوشیم». [با خنده]
ظاهراً ایجاد اختلاف میان آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق، موجب ایجاد دومین موج تفرقه در مرکز مؤتلف اسلامی شد. به طور مشخص در این مقطع شریعتی و عابدزاده از حلبی جدا شدند. اینطور نیست؟
من این را به عنوان نقطه ضعف خودم می‌گویم. در این اواخر از مصدق زده شده بودم. عابدزاده که مرد مقدسی بود، یک روز به من گفت:«اگر مصدق برود، همه چیز از دست می‌رود و اگر بماند همه چیز می‌ماند». یک روز من و محمدرضا حکیمی روی ایوان نشسته بودیم، بعد روشنفکرهای جمعیت مؤتلف آمدند و به کاشانی بد گفتند، ما هم در مقابل آنها به مصدق بد گفتیم و تأکید کردیم:«این مردک (مصدق) دین ندارد که شما به خاطر او با آخوندها مخالفت می‌کنید». بعد عابدزاده آمد و گفت:«فلانی! دشمن همین را می‌خواهد که به مصدق فحش بدهیم.»
من بچه و خیلی هم فضول بودم. نامه‌ای به نواب نوشتم که کاشانی و مصدق با این کارها مملکت را از بین می‌برند. نواب (رحمه الله علیه) به مشهد آمد و گفت:«برادر! تو به من چپ‌چپ نگاه می‌کنی». مصدق یک سطر نوشت که: عزیزم! نوبت ما گذشت، شما سعی کنید تا در آینده نفاق و دو دستگی بنیان نباشد! وقتی پیش کاشانی رفتم، گفت:«ای بی‌سواد!» البته بی‌سواد را به هر کسی که خوشش می‌آمد می‌گفت. دیدم حالت دانستن غیر از حالت نخوت است. به هر حال در این اواخر اوضاع از این قرار بود. این طرف بچه‌های چپ از مصدق برمی‌گشتند و به معترضین ملحق می‌شدند، منزوی‌ها به نواب و بعضی‌ها هم که ساده بودند و کلاه سرشان می‌‌رفت به مجاهدین اسلام می‌پیوستند که درباری بودند و شمس قنات‌آبادی در رأسش بود. از این طرف بین عابدزاده و شیخ محمود حلبی و آقای شریعتی سردی پیدا شد. عابدزاده و آقای شریعتی با مصدق بودند و شیخ محمود حلبی... به طرف کاشانی رفت. کم‌کم جمعیت مؤتلف به شکل صوری درآمد.

پس از وقوع کودتا در۲۸ مرداد۱۳۳۲، اوضاع بر کانون چگونه می‌گذشت؟ ادامه برنامه‌ها به چه صورت بود؟
سال ۱۳۳۶ کانون و آقای شریعتی و احمدزاده و دکتر شریعتی را گرفتند. هدف دولت ارعاب بود. ما آن وقت در مهدیه درس می‌دادیم و می‌خواندیم. من و سررشته‌دار از شخصیت‌های پخته و سیاسی نهضت مقاومت ملی به حساب می‌آمدیم، کاملاً محرم بودیم. با آقای طالقانی و بازرگان تماس داشتیم. وقتی عابدزاده را گرفتند، سررشته‌دار گفت:«اینها عابدزاده را گرفتند تا بعد مهدیه را بگیرند». مهدیه هم یک دعای ندبه و یک دعای کمیل و ۱۲-۱۰ ساختمان داشت و توانسته بود همه شهر را حفظ کند. مهدیه داشت به شکل حضرت سجادی کار می‌کرد، اما کانون به شکل حرکت زید کار می‌کرد. به مجرد دستگیری عابدزاده، جمعیت بلاتکلیف شده بود. یک جلسه محرمانه برگزار کردیم که با دعای کمیل و ندبه چه کنیم؟ اگر دیر بجنبیم، ساواک حتماً یک نفر را برای دعای کمیل و ندبه می‌فرستد و کم‌کم شاه را هم دعا می‌کند و بعد مهدیه را می‌گیرد. سررشته‌دار گفت:«خودت برو منبر». من هم رفتم دعای کمیل خواندم، خلاصه مجلس را گرم کردم، غنیان هم صبح‌ها دعای ندبه می‌خواند تا دو سه ماهی مهدیه را گرم‌تر کردیم. حکومت می‌خواست آنجا را بگیرد، فرهنگ گفت:«این مؤسسه مال اوقاف است، پس ما باید تحویل بگیریم». آقای فخرالدین حجازی از طرف اوقاف آمد که اینها را تحویل بگیرد. او گفت اگر به ما ندهید چه و چه می‌شود. سررشته‌دار گفت:«می‌خواهید بگیرید یا ما بدهیم؟» گرفتنش که آسان است، ولی دادنش باید مورد قبول هیئت مدیره باشد. اینجا سند دارد، مال مردم است. حساب و کتاب دارد. من هم که مدیرم، تنها یک راه می‌ماند. مرا پاسبان بگیرد و شما هم جای من بنشینید.
پس از مدتی دوباره به مهدیه آمدند و گفتند:«مسئول مهدیه کیست؟» این بار ما قرار گذاشتیم که هیچ‌کس را مسئول معرفی نکنیم. ساواک به ما گفت:«بلندگو را جمع کنید، مردم را اذیت می‌کند». گفتیم:«صاحبش از زندان بیاید جمع کند. ما کاره‌ای نیستیم یا خودتان بیایید جمع کنید». ساواک هم خودش جمع کند. پس آمدند دنبال من و گفتند:«بلندگو را جمع کن». گفتم:«باید کتباً بنویسید که آقای فلانی تو مجبوری این کار را بکنی، چون فردا عابدزاده می‌آید و از من شکایت می‌کند که چرا بلندگو را جمع کردی؟ بعد هم شما مرا می‌گیرید». ضابطی، مقام امنیتی ساواک هم آمده بود. پرسید:«چرا جمع نمی‌کنی؟ می‌خواهی مخالفت کنی؟» جواب دادم:«من طلبه و معلم قرآن هستم، به این کارها کاری ندارم». گفت:«اگر مخالف بودی چی؟» گفتم:«اگر بودم، شما هر کاری خواستید، بکنید». گفت:«تو کار سیاسی نکردی؟» گفتم:«اگر کردم، شما هر کاری خواستید بکنید». گفت:«تو کار سیاسی نکردی؟» گفتم:«من اصلاً سیاسی نیستم». یک مرتبه رفت یک اعلامیه را پیدا کرد که پای آن امضای من، آقای شریعتی و زنجانی برای فوت مرحوم نریمان بود. نریمان وزیر دارایی مصدق بود، وقتی او فوت کرد، ما موافقت کردیم برایش تعزیه بگیریم. ضابطی گفت:«این چیست؟ این امضای شما نیست؟» از آنجایی که احمدزاده از زندان پیغام داده بود شما به تمام معنا خودتان را از ما ببرید، چون وضع ما سخت است. من گفتم:«چرا، چون کانونی‌ها با ما انجمن قرآنی‌ها نقش ارباب و نوکری را بازی می‌کردند و هی ما فرش می‌انداختیم و قند و چای می‌آوردیم، آقایان می‌آمدند، دم در می‌ایستادند. طوری که نشان بدهند مجلس مال آنهاست». می‌خواستم به ساواک بفهمانم مغزم صد در صد مغز آقای کفایی است! در صورتی که مجلس نریمان اصلاً صاحب مجلس نداشت. مردم زیادی آمدند، ما شب، نامه پخش کردیم که تعزیه می‌گیریم، حتی یدالله سحابی یا وزیر فرهنگ مصدق هم آمد. همه شخصیت‌های مهمی بودند. بعد گفتم:«آقا، همیشه زحمات مجالس مال ماست و پزش مال آنها». بالاخره گفتم:«بله، من امضا کردم و رفتم دم در ایستادم». او به من گفت:«آقاجان! دور و بر اینها نرو، اینها سیاسی‌اند». گفتم:«خب الحمدلله، جزایشان را هم دیدند.»
پس از مدتی تصمیم گرفتیم با عابدزاده در زندان ملاقات کنیم، چون به ما گفته بودند عابدزاده خودش را در زندان باخته است. عابدزاده خیانت نکرده بود، عقب‌نشینی کرده بود. بالاخره مرا معرفی کردند که به دیدن او بروم. رفتم زندان، احمدزاده را خواستم که داشت با خانمش صحبت می‌کرد. احمدزاده را مراقبت می‌کردند. من کنار همسرش ایستادم و احمدزاده درحالی که به ظاهر با خانمش صحبت و به او نگاه می‌کرد، با من صحبت می‌کرد. گفت:«عابدزاده خودش را باخته و بسیار خطرناک شده است. غذا می‌بریم، نمی‌خورد. کسی را نمی‌پذیرد و یکسره نماز می‌خواند و عبادت می‌کند. خیلی مواظب باشید». اجمالاً فهمیدم که عابدزاده دیگر نمی‌تواند مهدیه را اداره کند. در صورتی که خیلی عنصر مفیدی بود.
به مشهد که آمدم، همه را غیر از احمدزاده و عابدزاده آزاد کرده بودند. عابدزاده پس از آزادی هفت ماهی در تهران مانده بود. در این زمان برای دیدنش به تهران آمدم. از من پرسید:«چه خبر؟» جواب دادم:«حاج آقا! مهدیه را ۱۰ برابر بهتر از سابق داریم می‌گردانیم»، ولی به‌جای اینکه خوشحال شود، گفت:«بیخود! می‌خواستید بخوابانیدش». گفتم:«حاج‌آقا! اگر مهدیه را می‌خواباندیم، هیچ‌وقت شما را آزاد نمی‌کردند». به خاطر اینکه ما مهدیه را خیلی بزرگ کردیم و روشنفکر سیاسی و نسل جوان را روی کار آوردیم، عابدزاده را آزاد کردند. گفتم:«نه سیاست این جوری نیست، اگر مهدیه شکست می‌خورد، شما تا اعدام پیش می‌رفتید، مثل نواب». بعد عابدزاده به من گفت:«اگر بدانی اوضاع از چه قرار است؟» گفت:«هر کسی را که بگویی همه مال خودشان هستند. ما ساده و الکی خوش بودیم». فهمیدم با سخنرانی‌ها و عکس‌های مونتاژ آنچنان او را ساخته‌اند که باورکردنی نبود. می‌گفت:«کسی که غافل از قضایا بود، عابدزاده بدبخت بود. تمام اینها سر سپرده‌اند». فهمیدم که احمدزاده راست می‌گفت. خداحافظی کردم و به مشهد آمدم. بعدها عابدزاده شد لیدر دولت و با آنها [دولت] همکاری می‌کرد. ما هم که چهار پنج نفر بودیم، صد در صد سیاسی بودیم؛ کم‌کم بچه‌هایی مثل فنایی، رضازاده و غفاریان هم مثل ما به سمت کانون رفتند.

ما شاهد بودیم که بعدها عده‌ای از جوانان که عضو شاخه دانش‌آموزی کانون و به تهران آمده بودند، جذب گروه‌های مارکسیستی شدند. برخی این مسئله را به رویکردهای فرهنگی کانون نسبت می‌دهند. در این‌باره چه دیدگاهی دارید؟
این جوانان بعدها حالت انفعالی از مذهب پیدا کردند. اینها معتقد بودند، مذهب نارسایی دارد. توقعشان از مذهب بیشتر بود. آنها متوجه پویایی مذهب نشده بودند، وقتی دیدند توقعاتشان در اینجا برآورده نمی‌شود، فداییان خلق را تأسیس کردند. در واقع آنها فدایی خلق هم بودند، جانشان را گذاشتند، حرف نبود، عمل بود، این یعنی فدایی خلق. به‌طور کلی پیام مارکسیستی یک پیام عدالت‌خواهانه است. به قول مرحوم طالقانی هر دو حرکت را قبول داریم، اما آنها محرکش را قبول ندارند. ما می‌گوییم این حرکت محرک دارد، به هر حال ما هر دو حرکت را قبول داریم.

موضع کانون در برابر نهضت امام و حرکت مبارزاتی‌ که بعد از خرداد ۴۲ آغاز شد، چیست؟ کانون دراین‌باره چه موضعی داشت؟
از جریان ۱۵ خرداد، کانون به‌طور حتم از حضرت امام حمایت کرد، اما به مشهد اصلاً آن کارهایی که انجام شده بود، خبر نرسیده بود. هیچ‌کس خبر نداشت تازه می‌گفتند چه خبر شده است؟ در راهپیمایی‌های مشهد هم کانون حضورداشت. ما حرکت‌هایی کردیم، اما خیلی حاد نبود. یادم می‌آید از طرف کانون پلاکاردها را خود من می‌نوشتم. به ما گفته بودند، هیچ گروهی اسمش را زیر پرده ننویسد. همیشه من چهار یا پنج پلاکارد داشتم، چون احتمال می‌دادیم، پرده‌ها کم باشد. یک بار ۱۳ پرده نوشتیم و به راهپیمایی آوردیم. البته گروه‌هایی هم بودند که از ما عالی‌تر و تندتر عمل می‌کردند، اما ما در این کارها نبودیم.
با تشکر از جنابعالی که در این گفت‌وشنود شرکت کردید.

منبع : جوان آنلاینhttp://www.javanonline.ir/vdcbf8bsarhb59p.uiur.html