حسین نازلی آیدین

مدیر انتشارات فجر (ناشر اصلی آثار علی شریعتی در ترکیه)

*ورود اندیشه علی شریعتی به فضای فکری و فرهنگی کشور شما از چه طریقی صورت گرفته است؟ چه گروه‌ها و گرایش‌های فکری در این ورود دخیل بودند؟

علی شریعتی یکی از مهم‌ترین روشنفکران مسلمان است که هم فرهنگ اسلامی و هم فرهنگ غرب را میشناخت و در مقام یک ناظر تیزبین هم اسلام سنتی و هم اندیشه مدرن غربی را نقد میکند. او سهم به‌سزایی در شکل‌گیری جامعه‌شناسی اسلامی به معنای پراتیک آن داشت و با نقد استدلال‌های غیرعقلانی سنتی و همچنین زیر سوال بردن قالب‌های مدرن نگاه جدیدی برای زندگی ارائه کرد. شریعتی با مواضع و گفتمان‌های منحصربه‌فرد خود، در ترکیه مورد توجه جوانان اسلامگرا و همین‌طور سوسیالیست‌ها بوده است. البته شریعتی از نقد مصون نبوده و شیعیان افراطی او را به سنیگرایی متهم کرده‌اند و برخی از اهل سنت نیز او را به‌دلیل شیعه بودنش خطرناک یافته‌اند. در ترکیه ابتدا اسلامگرایان بودند که شریعتی را کشف کردند. دلیل این کشف هم احساس نیازی بود که در دوران رکود فرهنگی نیمه دوم قرن بیستم در ترکیه حادث شده بود. بعد از انقلاب سال79 میلادی، ایران در کانون توجه قرار گرفت و تعدادی از آثار ایرانی توسط اسلامگرایان ترجمه شد و بدین‌ترتیب مخاطب ترک با علی شریعتی آشنا شد. اولین کسی هم که او را به میان کشید مرحوم «جمیل مریچ» بود که شباهت‌های زیادی هم در تفکر با علی شریعتی داشت. هر دو جامعه‌شناس بودند و دانش‌آموخته سوربن و دیگر این‌که سوسیالیسم فرانسوی و اسلامی را خوب میشناختند و بدین سبب هم مخاطبان هر دو به لحاظ خط فکری به هم نزدیکند. اما تسلط شریعتی به اندیشه اسلامی در مقایسه با مریچ بیشتر بود و لذا اسلامگرایان را بیشتر تحت تاثیر خود قرار داد. رویکرد شریعتی در ترکیه سوسیالیست‌ها و اسلامگراها را به هم نزدیک کرد. مضاف بر این گروه‌های سوسیالیستی که ریشه‌های دینی داشتند را عمیقا تحت تاثیر قرار داد و تغییر داد. اندوخته‌های فکری شریعتی و امتزاج آنها با عشق و بیان تغزلی چیزی بود که جوان ترک به‌دنبال آن میگشت. شریعتی همان‌قدر که منتقد سنت بود، به همان درجه نیز پیشگام نوسازی سنت بود. در تلاش بود تا فلسفه دینامیک و روح‌دهنده به سنتِ اسلام را به‌دست آورد و در کنار جوهر انسانی تمدن غربی جهت‌دهنده به این عصر قرار دهد. او صاحب یک فلسفه سیاسی و اجتماعی بود که در عین حال بیتوجه به زندگی و وحی هم نبود.

*در ابتدا کدام آثار شریعتی در کشور شما خوانده و ترجمه شد؟ 

دلیل و انگیزه انتشارات فجر از ترجمه ترکی کتاب‌های دکتر علی شریعتی چه بوده است؟

بگذارید در اینجا به روایت عملکرد انتشارات فجر درخصوص ترجمه و نشر آثار شریعتی در ترکیه بپردازم. دلیل و انگیزه ما در ترجمه شریعتی مشترک بودن دردهایمان بود؛ دردهایی همچون دینداری آگاهانه و آگاهی دیندارانه، ایستادن در مقابل آنهایی که دین را وسیله منفعت‌طلبی خویش قرار میدهند، مبارزه برای وحدت و توحید، گرفتن بازوی حق و ایستادگی در برابر ناحق. اندیشه‌های شریعتی، اندیشه‌های ما را منعکس میکرد و علاوه بر این، نشر چنین دیدگاهی از طرف خوانندگان آگاه کشورمان نیز طلب میشد. ما هم البته در مقابل واکنش‌های احتمالی نسبت به انتشار آثار شریعتی در کشورمان، شهامت ایستادگی داشتیم و لذا به ترجمه مجموعه آثار او به زبان ترکی همت گماشتیم. مشکل فقط این بوده که به‌جز ما، ناشران دیگری هم به‌صورت پراکنده کتاب‌های شریعتی را ترجمه میکنند درحالیکه اجازه‌ای از خانواده شریعتی برای این کار ندارند. انتشارات فجر با چاپ کلیه آثار با اجازه خانواده شریعتی، مخاطب خوش‌نیت و علاقه‌مند ترک را با شریعتی آشنا کرد. ما در آغاز کار آرزوی چاپ کل آثار شریعتی را که شامل 37کتاب بود به‌صورت یکجا داشتیم اما این کار بسیار دشوار بود. به همین دلیل تصمیم به چاپ کتاب‌ها به‌صورت پیدرپی گرفتیم و تاکنون 34عنوان را ترجمه و منتشر کرده‌ایم و سه کتاب باقیمانده را در ماه‌های آینده منتشر میکنیم. ما در هر نوبت چاپ، تعداد دوهزار نسخه از هر اثر چاپ میکنیم و هستند کتاب‌هایی که به چاپ دوم و حتا سوم هم رسیده‌اند.«حج»، «ابوذر»، «مذهب علیه مذهب»، «بازگشت به خویشتن» و «خودسازی انقلابی» از کتاب‌های پرفروش شریعتی در ترکیه هستند. بیشتر خوانندگان ترجمه‌های ما از علی شریعتی، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها هستند. طبعا بیرون از این دایره هم خوانندگان جدی برای آثار شریعتی وجود دارد. ما عموما با طیفی از خوانندگان بافرهنگ و سطح مطالعه بالا مواجه هستیم. همان‌طور هم که اشاره کردم در آغاز راه، بیشتر از طرف طیف مذهبی خوانده میشدیم اما به مرور هم دایره علاقه مخاطبان دکتر شریعتی در ترکیه وسیع‌تر شد و هم تعداد خوانندگان بیشتر شد. تا قبل از استقرار دولت فعلی ترکیه، خواننده شریعتی بودن همچون یک گناه بود و حتا موضوع و زمینه محاکمه هم میتوانست باشد. اما بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه چنین واکنش‌هایی رفته‌رفته کم شد. برای مثال وزارت فرهنگ از ما برای تکمیل کتابخانه‌هایش کتاب‌های شریعتی را درخواست میکند. درنهایت این‌که در ماه نوامبر سال جاری نیز ما یک سمپوزیوم با حضور خوانندگان شریعتی در استانبول خواهیم داشت. 

*آیا با گذر زمان شریعتی همچنان توانسته است تاثیرگذاری خود را در جامعه روشنفکری کشور شما حفظ کند؟

وحدت امت در افکار امام‌خمینی و شریعتی و دغدغه نزدیکی میان اهل سنت و تشیع، توجه خوانندگان ترک را به خود در سال‌های پس از انقلاب جلب کرده بود. علی شریعتی روشنفکری بود که میتوانست صفویه را نقد کند، میتوانست رسالت عثمانی را از آنِ خود کند و با فاصله زیادی از تعصب شیعه و سنی گذر کند. چنین تلاشی برای نزدیکی دو جریان مذهبی که ارتباط‌شان در طول تاریخ قطع شده بود، بسیار امیددهنده بود. اما امروزه این گفتمان چه در ترکیه و چه در ایران سخنگویان خود را از دست داده است. شریعتی اگرچه نقش مهمی در تبلور اندیشه نسل جوان روشنفکر ترک و به ثمر نشستن طیف‌های روشنفکری جدید داشته اما به‌رغم نفوذ در جوانان و اسلامگرایان ترک، تاثیر محدودی بر روشنفکری امروز ترکیه دارد. البته پر بیراه نیست اگر بگوییم او در تحولات دانشگاهی ترکیه به‌خصوص در حوزه علوم انسانی یعنی جامعه‌شناسی دین، تاریخ ادیان و جامعه‌شناسی اسلامی نقش خود را داشته است. او روشنفکری بود که هدفش به آغوش کشیدن امت بود. امروز اگرچه شنیدن چنین صدایی شاید در ایران سخت‌تر باشد اما در ترکیه از خلال کتاب‌های شریعتی هنوز هم میتوان این صدا را شنید. در ترکیه، شاید برخلاف ایران شریعتی از اندیشمندانی است که اکنون نیز توسط نسل جدید خوانده میشود. مرتبط ساختن تحولات در ترکیه به یک شخص به‌هیچ‌وجه ممکن نیست اما اگر شریعتی امروز زنده بود، تحولات ترکیه را شاید کافی نمیدید اما حداقل تداوم آنها را تشویق میکرد. 

*با توجه به این‌که اهل تسنن اکثریت مذهبی در کشور شما را به خود اختصاص داده‌اند، شریعتی و زبان او چگونه میتواند با زبان و فکر اهل تسنن مرتبط شود؟

دکتر شریعتی شیعه‌گری صفویه و سنیگری عثمانی را نقد میکرد و بر آن بود تا شیعه علی و سنت محمدی را در یک تصویر ارائه کند. افق اندیشه او در قالب‌های تنگ نمیگنجید. مسئولیت‌پذیری روشنگرانه سوسیالیست‌ها را تشویق میکرد و سوسیالیست‌های تنگ‌نظر را که به جنگ اعتقادات هموطنان رفته بودند تقبیح میکرد. او آنقدر نبوغ داشت که در دام تعصبات گروهی نیافتد. خوانندگان ترک آثار شریعتی، این بُعد از اندیشه او را میپسندند. یعنی تلاش او برای نزدکی مذاهب به یکدیگر و اتحاد امت علیه ظلم. اگر نبود این خوشبینی خوانندگان سنیمذهب ترک، هرگز نمیتوانستند با اندیشه شیعی شریعتی ارتباط برقرار کنند.

در ایران خوانده شد، در ترکیه اجرا شد

دکتر شادی آیدین، استاد زبان فارسی در دانشگاه مولانا جلال‌الدین در قونیه و مترجم برخی مقالات علی شریعتی به زبان ترکی

1ـ تقریبا 200 سالی بود که جامعه ترکیه از ارزش‌های سنتی خود فاصله گرفته بود و شرایط سیاسی حاکم بر ترکیه اجازه پرورش و رشد رهبران فکری را نمیداد. اگرچه در همین فضای بسته هم تعدادی از روشنفکران ظهور کردند و اندیشه‌های خود درباره رشد جامعه و ممانعت از عقب‌افتادگی را به‌طور واضح بیان کردند. در سال‌های 1950 تا 1970 جامعه فکری ترکیه با استفاده از فضای آزاد نسبی به‌دست آمده، به کار نظریه‌پردازی برای بازگشت به خود و باز گشت به ارزش‌ها مشغول شد. در این دوره بود که کتاب‌های دکتر شریعتی به زبان ترکی ترجمه شد و به پرورش ذهن نخبگان ترک کمک کرد. نخبگانی که امروز جامعه ترکیه آنها را با عنوان جامعه‌شناسان میشناسد. در همان سال‌ها کتاب‌های مرتضی مطهری، سیدقطب و حسن‌البنا هم در ترکیه خوانده میشد. آنهایی که در دهه70 میلادی، پدر و مادرشان نام OZEDONUS به معنای «بازگشت» که عنوان کتاب شریعتی بود را بر آنها گذاشتند، اکنون تقریبا 40ساله‌اند. 

2- شخصا به عنوان یک خواننده که به آثار شریعتی علاقه داشتم، از خیابان‌های تهران سیدیهای سخنرانی او را تهیه کردم و گوش دادم و با لحن بیانش آشنا شدم. اکثر روشنفکران مسلمان ترکیه اما آثار شریعتی را به‌صورت مکتوب و از روی ترجمه ترکی خوانده‌اند. آثاری مانند «بازگشت به خویشتن»، «چه باید کرد»، «تشیع صفوی و تشیع علوی»، «حج» و «خودسازی انقلابی». در گذشته ترجمه‌ای که از کتاب‌های شریعتی به زبان ترکی ارائه میشد، چندان خوب نبود اگرچه مخاطبان کتاب‌ها زیاد بود. امروز انتشارات فجر کتاب‌های شریعتی را با ترجمه مناسب و کیفیت خوب منتشر میکند که البته دیگر مخاطب قبلی را ندارند. 

3- افکار و آثار دکتر شریعتی همیشه برای یک جامعه مسلمان قابل توجه است. ولی متاسفانه این افکار به‌دلایل مختلف حتا در جامعه ایران هم کمتر مجال عرضه و طرح یافته و به بیان دیگر افکار شریعتی خفه شده است. با این همه روشنفکران مسلمانی که در ترکیه از افکار شریعتی تاثیر پذیرفتند، امروز بسیار جلو رفته‌اند و کمتر به اندیشه شریعتی نیاز پیدا میکند. امروز دیگر تولیدات روشنفکری ترکیه است که به کشورهای همجوار میرود. واقعیت این است که کتاب‌های شریعتی در ایران بهتر خوانده شد ولی در ترکیه به آن عمل شد. اکنون ترکیه دارد رنسانس خود را میسازد.

4- دکتر شریعتی به آن علت در ترکیه محبوب شد که به‌رغم شناخته شدنش به‌عنوان ایدئولوگ شیعه در ایران از آشتی مذاهب سخن میگفت و لذا اهل تسنن ترک هم به او اقبال پیدا کرده بودند. حتا میتوان گفت که شریعتی وقتی از حل مساله سخن میگفت، دیدگاه‌هایش به اعتقادات اهل سنت نزدیک میشد. شعار شریعتی وصل کردن بود و نه فصل کردن و لذا در ترکیه محبوب شد.

 منبع: 

*    مجله‌ی «اندیشه پویا»، شماره 1، خرداد

*   پایگاه اطلاع رسانی دکتر علی شریعتی