ایسنا/خراسان رضوی یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: کاروانسرای مزینان یکی از منزل‌های مهم کنار راه ابریشم بوده که تقریبا تمامی تأسیسات رفاهی مانند مسجد آب انبار، چاپارخانه، یخدان، دکان و حمام را داشته که در ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۲ در فهرست یونسکو نیز ثبت شده است.
رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: مزینان از دیرهنگام یکی از منزل‌های بسیار مهم «شاهراه بزرگ شرق» راه ابریشم بوده و امروزه در ۷۵ کیلومتری غرب سبزوار و حدود ۵ کیلومتری جنوب جاده سبزوار- شاهرود نیز قرار دارد.
وی اضافه کرد: در جبهه جنوب غربی روستا کاروانسرای بزرگ و نسبتا سالمی بر جای مانده که به «رباط مزینان» یا «رباط شاه عباسی» معروف است. تقریبا تمامی سفرنامه‌نویسان دوره قاجار که از این مکان عبور کرده‌اند، به آن توجه و به اجمال یا مفصل «منزل مزینان»، کاروانسرا و آثار و ابنیه عام‌المنفعه مجاور آن را شرح داده‌اند که شامل «جیمز بیلی فریزر»، «جرج کرزن»، «هوتوم شیندلر»، «سیف‌الدوله»، «ناصرالدین شاه»، «میرزاقهرمان امین‌لشکر»، «افضل‌الممالک» و «اعتمادالسلطنه» است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: اعتمادالسلطنه در کتاب «مطلع‌الشمس» از چگونگی ساخت و ایجاد قلعه‌های قدیم و جدید مزینان، خرابی‌های سیل و تجدید عمارت آن و خانه‌های نوساز، دکان‌ها، مدرسه، حمام و کاروانسرای خارج قلعه مزینان روایت کرده و در ادامه به طور خاص این گونه به تشریح فضاهای معماری کاروانسرا پرداخته و کتیبه‌های آن را قرائت کرده است. «این کاروانسرا از طرف بیرون ۷۲ قدم و عرض ۶۶ قدم است و ۲ ایوان دارد، در ۲ طرف ایوان‌ها از طرف طول ۶ حجره و از سمت عرض هم ۶ حجره متصل به یکدیگر دارد و در ۴ زاویه آن ۴ طویله ساخته شده و ۱۲ صفه دارد به انضمام یک غلام گردش و ۲ اطاق فوقانی که در ۲ طرف ایوان واقع است. همچنین مدخل کاروانسرا نیز رو به شمال است».
وی عنوان کرد: کاروانسرای مزینان با نقشه تقریبا مربع در ابعاد ۶۳×۶۱ متر است. مصالح ساختمانی آن در پی‌ها و شالوده دیوارها سنگ لاشه و در بدنه دیوارها، طاق‌ها و پوشش‌ها، آجر و ملات گچ است. ورودی بنا از انتهای یک ایوان رفیع در جبهه شمالی به درون راه یافته و بلندی ایوان به معمار اجازه داده تا در هر طرف ایوان یک درگاه و یک غرفه ۲ طبقه با خط بام مرتفع‌تر از بقیه غرفه‌ها بسازد. علاوه بر آنها ۱۰ غرفه دیگر نیز در همان جبهه ایجاد شده تا به مسافرانی که امکان اقامت در حجره‌های داخل کاروانسرا نداشته‌اند نیز جای دهد.
لباف‌خانیکی ادامه داد: بر بالاسر ورودی رباط مزینان کتیبه‌ای بر روی سنگ مرمر و در داخل قاب مستطیل شکلی به ابعاد ۶۰×۲۵ سانتیمتر ابتدا به خط ثلث به این مضمون «قال الله تبارک و تعالی مثل الذین ینفقون فی سبیل الله کمثل جنه...» نوشته شده است. همچنین در لچکی سمت راست بالای درب ورودی، کتیبه‌ای بر روی سنگ خاکستری رنگ (هرکاره) با مضمون «بسم الله تعالی بانی بر تعمیر و تجدید این بنیاد که خیرات ابدی است بر یَدٍ توفیق آثار جناب اشرف الحاج و التجار حاج علی نقی تاجر کاشانی احیا و جاری شد» نوشته شده است.
وی افزود: بر لچکی سمت چپ ورودی نیز دستورالعمل بهره‌برداری از کارونسرا به این مضمون نوشته شده است «مطابق فرمان جهان مطاع...این کاروانسرای مزینان را جناب مستطاب...حاج محمدآقا... تعمیر کرد که اسباب راحت و رفاهت حال زائرین بر این سبیل فراهم آید...». بر ۲ طرف هشتی ۲ اطاق مستطیل شکل با کاربری خدماتی احداث شده و دالان منتهی به میان‌سرا از هشتی به طریق «طاق و تویزه» نیز پوشش شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: بر گرد میان‌سرا در مجموع ۲۴غرفه ایوان مانند با کف مرتفع، طاق و پوشش جناغی ساخته شده که از انتهای هر یک درگاهی به حجره‌ای مربع گشوده می‌شود. مجموعه هر یک از غرفه‌ها و حجره‌ها به مثابه یک سوئیت اقامتی برای مسافر کاربرد داشته است.
وی اظهار کرد: در هر گوشه کاروانسرا یک سکوی مرتفع محصور در میان ۴ پایه آجری تعبیه شده که به عنوان «بارانداز» کاربری داشته است. بر ۲ سوی باراندازها و در مجاورت اضلاع چهارگانه رباط، سالن‌های دراز با کاربری «مالبند» یا «اسطبل» با «اخیه‌ها» (قطعه چوب یا استخوانی که جهت بستن احشام در درون حفره‌ای بر دیوار تعبیه می‌کردند) و غرفه‌هایی جهت اسکان «خرکچی‌ها» (متصدی و مراقب احشام) ساخته شده است.
لباف خانیکی گفت: ظاهرا ایوان مقابل ایوان ورودی حکم «شاه‌نشین» رباط داشته زیرا آن ایوان به یک فضای ۴ ضلعی نسبتا مجلل منتهی می‌شود.
کاروانسرای مزینان یکی از منزل‌های مهم کنار راه ابریشم بوده که تقریبا تمامی تأسیسات رفاهی مانند مسجد آب انبار، چاپارخانه، یخدان، دکان و حمام داشته است. کاروانسرای مزینان در ۲۵ شهریور ۱۳۶۳ به شماره ۱۶۴۶ در فهرست آثار ملی و در ۲۶ شهریور ۱۴۰۲ در فهرست یونسکو نیز ثبت شده است.
به جمع شاهدان کویرمزینان در تلگرام بپیوندید: https://t.me/shahedanemazinan
شاهدان کویرمزینان در #آپارات https://www.aparat.com/shahedmazinan
شاهدان کویر مزینان در پیام رسان ایتا https://eitaa.com/sh_mazinan
