نویسنده؛ دکتر مائده مزینانی(نایب)، تحلیلگر و مشاور بین‌الملل حوزه صادرات
نگاهی بر فرصت‌های از دست رفته صادرات به اروپا
گروه رسانه‌ای پردازش– قبل از هر چیز اگر بخواهیم صادرات ایران به اروپا را در ۵۰ سال اخیر مقایسه کنیم، در این زمینه تغییرات قابل‌توجهی در الگوها و حجم صادرات مشاهده می‌شود که با شرایط روز اقتصادی، سیاسی و تکنولوژیک در جهان ارتباط مستقیم دارد.
مقایسه تاریخی صادرات ایران به اروپا در ۵۰ سال اخیر نشان‌دهنده تغییرات قابل‌توجهی در الگوها و حجم صادرات این کشور است. در اینجا به بررسی وضعیت صادرات ایران به اروپا در دوره‌های مختلف می‌پردازیم:
۱. دهه ۱۹۷۰ (قبل از انقلاب اسلامی)
* وضعیت اقتصادی: در این دوره، اقتصاد ایران به شدت وابسته به نفت بود و صادرات نفت خام بخش عمده‌ای از درآمدهای کشور را تشکیل می‌داد.
* صادرات به اروپا: کشورهای اروپایی به عنوان مقاصد اصلی صادرات نفت ایران شناخته می‌شدند. همچنین، صادرات کالاهای غیرنفتی مانند فرش، پسته و محصولات کشاورزی نیز وجود داشت.
۲. دهه ۱۹۸۰ (جنگ ایران و عراق)
* وضعیت اقتصادی: جنگ ایران و عراق تأثیرات منفی زیادی بر روی اقتصاد کشور گذاشت و صادرات به شدت کاهش یافت.
* صادرات به اروپا: در این دوره، صادرات نفت به دلیل جنگ و تحریمها کاهش یافت و کشورهای اروپایی نیز به دلیل نگرانیهای سیاسی کمتر به خرید نفت از ایران تمایل داشتند.
۳. دهه ۱۹۹۰ (پس از جنگ)
* وضعیت اقتصادی: با پایان جنگ، ایران تلاش کرد تا اقتصاد خود را بازسازی کند و به تدریج روابط تجاری خود را با کشورهای اروپایی احیا کند.
* صادرات به اروپا: در این دوره، صادرات نفت دوباره افزایش یافت و همچنین کالاهای غیرنفتی مانند محصولات پتروشیمی، فرش و صنایع دستی نیز به اروپا صادر شد.
۴. دهه ۲۰۰۰ ( گفت‌وگوی تمدن‌ها و فرصت‌های جدید)
* وضعیت اقتصادی: گفت‌وگوی تمدن‌ها زمینه را برای بهبود روابط تجاری و اقتصادی با اروپا فراهم کرد.
* صادرات به اروپا: حجم صادرات نفت و محصولات پتروشیمی به شدت افزایش یافت. همچنین، کالاهای غیرنفتی، فولادی و صنعتی نیز به بازارهای اروپایی راه پیدا کردند.
۵. دهه ۲۰۱۰ (تحریم ها و فشارهای بین‌المللی)
* وضعیت اقتصادی: به جز محدود سال‌های توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ (برجام) تا خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ در این دهه بازگشت تحریمها باعث کاهش شدید صادرات ایران به اروپا شد.
* صادرات به اروپا: صادرات نفت متوقف شد و بسیاری از شرکت‌‌های اروپایی از بازار ایران خارج شدند. صادرات غیرنفتی نیز تحت تأثیر تحریمها قرار گرفت و شاهد توقف صادرات فولاد و بخش اعظمی از محصولات صنعتی، نفتی و پتروشیمی به اروپا بودیم.
۶. وضعیت کنونی (پس از ۲۰۲۰)
* وضعیت اقتصادی: با ادامه تحریمها و تنشهای سیاسی به ویژه بعد از کرونا و جنگ روسیه و اوکراین، صادرات ایران به اروپا همچنان با چالش‌هایی مواجه است و بازار اروپا همسو با تغییرات محیط و شرایط جدید اقتصادی ناشی از تورم و جنگ اوکراین و کاهش مصرف در اروپا، شرایط جدیدی را تجربه می‌کند.
هر چند با انتخاب دونالد ترامپ بازار در انتظار پایان سریع جنگ اوکراین و روسیه است لکن نتایج انتخابات آلمان در فوریه نیز به عنوان بزرگترین حامی اوکراین ( آقای اولاف شولدز صدر اعظم آلمان ) و سیاست‌های آلمان بسیار با اهمیت خواهد بود.
* صادرات به اروپا: آنچه مبرهن است، حجم صادرات ایران به اروپا در سال‌های اخیر به شدت کاهش یافته است. آخرین گزارش گمرک ارزش صادرات ایران به اروپا در ۷ ماهه امسال را قریب به ۳۰۰ هزار دلار گزارش می‌کند که عمدتاً به آلمان، رومانی و ایتالیا و در حوزه‌های اصلی خشکبار و میوه و ادویه جات و چند قلم محدود دیگر خلاصه می‌شود.
پس به نظر می‌رسد فرصت‌های زیادی در سال‌های تحریم از دست رفته است و حال باید دید چقدر و چگونه امکان احیا صادرات به اروپا وجود خواهد داشت. متاسفم که عرض می‌کنم تحریم‌های طولانی منجر به تغییرات ماندگار می‌شوند و سرعت تغییرات تکنولوژیک در کشورهای غربی به راحتی این امر را ممکن می‌سازد.
این مسئله در بخش‌های مختلف قابل بررسی است، برای مثال زمانی که اروپا بزرگترین بازار نفت و گاز روسیه بود به تحریم روسیه روی آورد در مدت زمان کمی به شکل شگرف و موفقیت‌آمیزی خود را از وابستگی به نفت و گاز روسیه مستقل ساخت.
حتی در مورد کشورهایی چون مجارستان، چک و اسلواکی که پالایشگاه‌ها وابستگی شدید به نفت دریافتی از خط لوله دژوبا از روسیه داشتند که مشمول معافیت از تحریمها شدند – زیرا امکان شات‌دان و توقف فعالیت این پالایشگاه‌ها وجود داشت و از نظر فنی امکان استفاده از نفت جایگزین سایر منابع را نداشتند – لکن تمامی این کشورها نیز اعلام کردند تا قبل از سال ۲۰۲۶ وابستگی خود به نفت روسیه و خط لوله دژوبا با تعریف پروژه‌های جدید و به‌روزرسانی ساختاری به صفر خواهند رساند.
پس حتی با فرض پایان جنگ اوکراین و رفع تحریم روسیه امکان بازگشت روسیه به بازارهای نفت و گاز اروپا برای آن مانند گذشته وجود نخواهد داشت و فرصت تمام شده است!
نکته دیگر و قابل‌توجه تشدید فشارهای تحریمی اخیر آمریکا و اروپا بر روسیه و ایران در خصوص مسائل پهبادی و موشکی است که در قالب تحریم بانک بزرگ گزپروم روسیه ، خطوط هواپیمایی ایرانی و کشتیرانی جمهوری اسلامی قابل توجه است.
بنابراین بدون تغییرات بزرگ در رفع تحریمها و مسائل دیپلماتیک با غرب عملا فرصت صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی معدنی و فولادی و فلزات ایران به اروپا به دلایل ساختاری و پیچیدگی‌های تحریمی امکان‌پذیر نخواهد بود.
البته در سال‌های اخیر، صادرات به اروپا برای کشورهای مختلف با چالش‌های فراوانی روبه‌رو شده است. این چالش‌ها نه تنها ناشی از تنشهای سیاسی و تحریمها بلکه از سختتر شدن مقررات استانداردها و الزامات اروپا نیز می‌باشد.
اگر چه تحریم‌های اقتصادی به طور مستقیم بر صادرات ایران تأثیرگذار بوده است و باعث کاهش دسترسی به بازارهای اروپایی و افزایش هزینههای تجاری شده است. این وضعیت موجب کاهش تمایل خریداران و سرمایه‌گذاران خارجی به بازار ایران و تامین نیاز از سایر رقبای بین‌المللی نیز شده است که سهم بازار ایران را تصاحب کرده اند.
یکی دیگر از چالش‌های عمده، سختتر شدن مقررات و استانداردها و الزامات وارداتی در اروپا است. کشورهای اروپایی به دلیل نگرانیهای زیست‌محیطی، ایمنی و کیفیت، استانداردهای دقیقی را برای کالاهای وارداتی تعیین کرده‌اند و با سیستم‌های هوشمند و مکانیزه مبدا کالا و استانداردها و الزامات را کنترل می‌کنند. این مسئله برای صادرکنندگان ایرانی که ممکن است با این استانداردها آشنا نباشند، می‌تواند مانع بزرگی در مسیر صادرات باشد. عدم رعایت این استانداردها می‌تواند منجر به رد و برگشت خوردن کالاها در مرزهای اروپا شود و در نتیجه، ضررهای مالی زیادی را به صادرکنندگان تحمیل کند. نمونه این اتفاقات اخیرا در صادرات محموله‌های پسته ایران به اروپا مشاهده شده است.
حملونقل، یکی از جنبه‌های حیاتی در تجارت بین‌المللی است. با توجه به تحریمها و محدودیت‌های اقتصادی، دسترسی به مسیرهای حملونقل مناسب برای صادرات کالا به اروپا دشوارتر شده است. هزینههای بالای حملونقل و زمان طولانی تر برای ارسال کالاها می‌تواند باعث کاهش رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازار اروپا شود. از آنجا که امکان ارسال مستقیم کالا از ایران به کشورهای اروپایی امکان‌پذیر نیست ،صادرکنندگان امکان دسترسی به بسیاری از بنادر و بازارهای اروپایی را با کشتیرانی های بین‌المللی ندارند.
به‌طورکلی، صادرات به اروپا برای ایران در شرایط کنونی با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. تنشهای سیاسی، سختتر شدن مقررات استانداردها و مشکلات حملونقل همگی عواملی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند. در غیر این صورت، رقابت با کشورهای دیگر همچنان سختتر خواهد شد و متاسفانه امیدی به افزایش صادرات به اروپا نخواهد بود.
حال به این موضوع بپردازیم که رویای افزایش صادرات به اروپا با وضع موجود چگونه محقق می‌شود؟
به نظر می‌رسد در صورت عدم رفع تحریمها و رفع چالش‌های حملونقل و بانکی و استانداردهای کیفی و … محدود فرصت‌های باقیمانده برای صادرات به چند حوزه اصلی متمرکز می‌شود:
- استفاده از وفادارسازی مشتریان در ادامه صادرات محدود فعلی و رشد آن
- تمرکز بر کالاهای غیرنفتی و انرژی‌بر و صنایع نوآورانه و هنری ( چون محصولات ارگانیک و گیاهان دارویی و آثار هنری و… )
- صادرات خدمات فناورانه با توجه به مزیت نیروی انسانی ارزان و تحصیل‌کرده ایرانی می‌باشد.
هرچند بازارهای شرق و جنوب اروپا با سخت‌گیری‌های کمتر کیفی در مقایسه با مرکز و شمال اروپا گزینه‌های هدف بهتری برای صادرکننده ایرانی می‌باشند.
در این مسیر نیز توجه به نکات زیر ضرورت دارد :
* تقویت روابط دیپلماتیک و سیاسی با کشورهای اروپایی برای ایجاد اعتماد و همکاری‌های تجاری
* کیفیت محصولات و رعایت استانداردهای بین‌المللی برای جلب اعتماد مشتریان اروپایی ضروری است
* اخذ گواهینامه‌‌ها و مجوزهای لازم برای صادرات به بازارهای اروپایی، ضرورت دارد
* برندسازی: ایجاد برندهای معتبر ایرانی که بتوانند در بازارهای اروپا شناخته شوند
*استراتژیهای بازاریابی: تدوین استراتژیهای بازاریابی مناسب برای معرفی محصولات ایرانی به بازارهای هدف
*آموزش تخصصی: آموزش نیروی انسانی در زمینه تولید، صادرات، بازاریابی و فروش برای ارتقا کیفیت خدمات و محصولات
* حمایت از کارآفرینان و کسب‌‌وکارهای کوچک و متوسط برای ورود به بازارهای بین‌المللی
در پایان به صادرکنندگان و تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی پیشنهاد می‌شود، با نگاهی واقع‌بینانه و با برنامه‌ریزی برای بهره‌‌برداری از فرصت‌های جدید و آتی اروپا تلاش کنند.
به جمع شاهدان کویرمزینان در تلگرام بپیوندید: https://t.me/shahedanemazinan
شاهدان کویرمزینان در #آپارات https://www.aparat.com/shahedmazinan
شاهدان کویر مزینان در پیام رسان ایتا https://eitaa.com/sh_mazinan
