ناگفته هایی از استاد محمدتقی شریعتی
محمدعلی مهدوی راد
استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (1288 ـ 1366) از عالمان، متفکران، مفسران، مصلحان و بیدارگران بزرگ روزگار معاصر ماست.
استاد بروزگار حاکمیت جهل و ستم
و گسترش کفر و الحاد در خراسان یک تنه علیه جهل گستری ها، دین ستیزی ها و
فضیلت سوزی ها حاکمیت شیطانی پهلوی به پا خاست، و با تلاشی سترگ و حرکتی
خستگی ناپذیر و خروشی بی آرام در پیشگاه خداوند سبحان ادای دین کرد. آنانکه
سالیان در محضر استاد تلمذ کرده اند و یا با استاد همدلی و همراهی و
همکاری داشته اند بر بینادلی، پاک نهادی، ژرف اندیشی، مرزداری، حق گستری و
حقیقت گویی، غیرت دینی، ادب نفس و ادب بحث داشتن، و چونان شمع سوختن و
روشنایی دادن و زندگی و جان و تن را در مسیر هدف ایثارکردن یک داستانند،
آغاز آشنایی
بر بخشی از حوزه علمیه مشهد و
فضای فرهنگی ـ دینی آن در روزگارانی که این بنده تحصیل علوم دینی را آغاز
کردم نوعی «جمود فکری» و «خمود عملی» حاکم بود، سالیان پیشتر وضع دینی به
لحاظ حضور گسترده جریانهای الحادی از جمله «حزب توده»، بسی ناهنجار بود.[4]
در آن سالها آغاز اوج گیری
اندیشه های زنده یاد دکتر علی شریعتی بود، که واکنشهای گونه گونی را در سطح
جامعه ایجاد کرده بود، و در شهرهایی مخالفتهایی را برانگیخته بود از جمله
در شهر مشهد مقدس به یاد دارم که در یکی از سالها بیشترین جهت گیری منبرهای
مشهد نقد آراء شریعتی بود، از جمله شیخ محمدرضا نوغانی از وابسته گان به
رژیم شاهنشاهی و سخنگوی محافل آنچنانی که یک دهه در نوغان و در مسجد امام
رضا(ع) بر پایه جزوه های «دکتر چه می گوید» علیه شریعتی سخن می گفت (به این
جزوه های در مقامی اشاره کرده ام).
ما نیز که در آغازین سالهای
طلبگی به سر می بردیم. در همین جریان غالب به اصطلاح «مخالفت با شریعتی»
بودیم. روزی در آستانه ورودی یکی از درب های ورودی مسجد گوهرشاد که در
محدوده ای اندک یک کتابفروشی مستقر بود در کنار صاحب آن دوست دیرینه ام
جناب حاج حسین علی زاده ایستاده بودم که جوانی خوش سیما از راه رسید[5]
و از یکی از آثار دکتر شریعتی پرسید (حتماً چنان می پنداشته است که شریعتی
خراسانی است پس مرکز نشر آثار وی!!) این بنده در آن روزگاران جوانی با
احساس مسئولیت هدایتگری شروع کردم به نصیحت کردن به آن جوان و تاخت و تاز
به شریعتی و آراء و افکار او که هرگز حتی یک کتاب از آن بزرگوار نخوانده
بودم. آن جوان عزیز گویا به فراست دریافت همه گفته های من با واسطه است،[6]
از این رو با نهایت ادب گفتند: شما روحانی هستید، باید موضع اصلاح و نصیحت
داشته باشید ولی بهتر است نوشته های شریعتی را بخوانید و در آنها دقت کنید
و به نقد آراء او بپردازید، اشکالی که ندارد هیچ بسیار هم خوب است. بنده
چنانکه «افتد و دانی» از خدایش که پنهان نیست چرا از بنده اش پنهان باشد
کمابیش شرمنده شدم. آن بزرگوار در ادامه از آدرس منزل پدر دکتر شریعتی یعنی
استاد محمدتقی شریعتی پرسید که با گران جانی دوست عزیز ما حضرت آقای
علیزاده مواجه شد این دیدار کوتاه دو ثمره بزرگ داشت: 1) دوستی با آن جوان
نیک اندیش پراطلاع که بعدها و پس از هجرت من به قم زمینه همکاری های بسیاری
شد در مسیر تبادل اسناد مبارزه؛ 2) آشنایی با استاد محمدتقی شریعتی
مزینانی.
باری آن جوان از من آدرس گرفت و
من نیز از او، رفت. پس از آن از آقای علیزاده پرسیدم مگر پدر دکتر در مشهد
زندگی می کند، گفت بلی، و این بار در مقابل پرسش من از آدرس منزل استاد
گرانجانی نکردند و آدرس دادند و من فردای آنروز به محضر استاد شتافتم
«جهانی بنشسته در گوشه یی».
در این دیدارها افزون بر آشنایی
با بسیاری از چهره های برجسته جامعه فکری و دینی بهره های فراوانی در حد
توان و ظرفیتی که داشتم از محضر استاد می بردم. استاد با نهایت مهربانی و
فروتنی همگان را می پذیرفت و با حوصله به پرسشها گوش می داد و پاسخ می داد.
اندکی از خاطرات و نکته های ارجمند و درس آموز را در این صفحات می آورم:
1. یکی از آثار ارجمند استاد محمدتقی شریعتی مزینانی کتاب «فایده و لزوم دین» است که بازنگری و بازنگاری هجده سخنرانی است در «رادیو» خراسان. استاد در ضمن مقدمه ای که برای چاپ چهارم رقم زده اند نوشته اند:
خلاصه گفتار این است که بشر
امروز نیاز مبرم به دین دارد و این نیاز را تقریباً دارد احساس می کند ولی
دینی جز اسلام نه بجا مانده و نه سودی که انتظار و توقع می رود از هیچ یک
از ادیان و مذاهب موجود می توان برد و اسلام حقیقی و صحیح هم همانی است که
بوسیله خاندان پیغمبر و از طریق مذهب تشیع به ما رسیده است... .[8]
آقای شیخ عبدالکریم شریعتی داماد استاد و از شاگردان همیشه همراه ایشان در مقامی گفته اند:
مسئله دیگری که قابل ذکر است
تقوای مالی ایشان است، در این مدت که با ایشان بودیم تحمل و صبر زیاد ایشان
در برابر مشکلات زندگی را می دیدیم، در زندگی مشکلات داشتند ولی در برابر
آنها تحمل و صبر می کردند، همان اوائلی که کانون افتتاح شد معمول بود که
تحفه هایی برای افراد بیاورند ایشان این تحفه ها را دربست رد می کردند و می
گفتند که راضی نیستم آنچه را می گویم آلوده به مسایل مادی بشود و آنچه
بود، لله فی الله توضیح می دادند.[11]
اکنون که سخن بدین جا رسید خاطره تکان دهنده ای را می آورم با مقدمه ای:
استاد شریعتی در آن وانفسای
هجوم الحاد به ساحت دین و دین ورزی و تهی بودن میدان از مدافعان دین، در
دبیرستان و دانشسرا، 16 ساعت اضافه و مجانی درس می دادند که در آن آوردگاه
نامتوازن میدان دفاع دین را در دست داشته باشند.[12]
در این حال و هوا استاد می
فرمودند، مؤمنانی که می دیدند من تنها سنگر دفاع از «ایمانیات» فرزندان
آنها هستم گاه هدیه می آوردند نمی پذیرفتم و ... در همین روز عسرت و وانفسا
یک روز سرد زمستانی به خانه برگشتم که همسرم یک دست رختخواب را بسته و وسط
«هال» گذاشته است، گفتم این دیگر چیست؟ گفت در خانه هیچ چیز نداریم، ببر و
بفروش. گفتم اینها که لازم است، مهمان می آید، خویشاوندان می آیند چه
کنیم؟! (یادآوری می کنم که از جمله ویژگیهای استاد که همگان برآنند مهمان
نوازی آن بزرگوار بود، من خود در همان کهولت سن گاه حضور افراد متعدد از
مزینان را در منزل ایشان می دیدم..!!) گفت بالاخره چی؟! اندکی روی آن
نشستم، بعد برخاستم و گفتم دو دست سینی کوچک زیرنعلبکی (که آن روزگاران
معمول بود بویژه در مجالس و اکنون نیز در برخی محافل سنتی وجود دارد) در آن
«رف» داریم که نیازی هم نداریم می برم و می فروشم و بعد هم خداوند کارساز
است. آوردند، در جیب پالتو گذاشتم و به بازار شدم، پرسیدم مغازی را نشان
دادند که اینگونه وسائل را خرید و فروش می کند، چون نزدیک شدم دیدم از
اصحاب جلسات تفسیر است. ماندم چه کنم؟! چندبار از مقابل مغازه اش گذشتم و
برگشتم متوجه شدند و بیرون آمدند، و از چرایی حضورم پرسیدند در کنار بخاری
کوچکی نشستیم، گفتم برای جهتی آمده ام اگر قول بدهی که فقط آنچه را می گویم
عمل کنی می گویم! گفتند قطعاً استاد! ماوقع را گفتم و سینی ها را روی میز
گذاشتم، کشو میز را باز کرد و گفت استاد، تو را به خدا قسم هرچه نیاز دارید
بردارید، نمی گویم بلاعوض که خودداری کنید!! قرض ببرید و بیاورید.
نپذیرفتم و گفتم اگر معامله نکنید می روم و شرط دوم این است که به قیمت
واقعی!! بالاخره خریدند و پولی دادند و برگشتم و از این مرحله گذشتیم!!
این قصه را با اندک تفاوتی از استاد علامه محمدرضا حکیمی و به نقل از استاد نیز شنیده ام.
کتابت حدیث و اهل بیت(ع)
استاد عشقی سوزان و جانی مشتعل و
قلبی آکنده از مهر به «آل الله» داشتند. بارها می فرمودند من «مصائب آل
الله» را نمی توانم بخوانم، طاقت نمی آورم، حتی در مطالعه هم، طولانی تاب
نمی آورم. از این روی با اینکه از عمق جان به سلامت جامعه اسلامی معتقد
بود، و «شعار وحدت اسلامی» را می ستود، و از این زاویۀ نگاه به «علامه شیخ
محمود شلتوت» بسیار احترام می گذاشت و اقدام آن بزرگوار را ارج می گذاشت، و
در همان روزگاران، پرسشهای ابوالوفاء معتمدی کردستانی و جوابهای شلتوت
درباره آن فتوای معروف ترجمه و با مقدمه ای روشنگر و پانوشتهایی موضع
دارانه نشر داد. باری با این همه کتمان حق را برنمی تابید و صراحت در فراز
آوردن حق را چون «مولایش» واجب می دانست، اما با ادب علوی و سیره نبوی و
فرهنگ قرآنی که نمونه روشن آن همان کتاب «خلافت و ولایت از دیدگاه قرآن و
سنت» است.[19]
اتّهام به آنچه هرگز نبود
اکنون شایسته است خاطره ای
شیرین نقل می کنم که بسی تنبه آفرین است. اینگونه خاطره ها و جریانها
نشانگر بخشی از اخلاقیات جامعه ما و نوع داوریها و اظهارنظرهای ماست که به
مورد و یا مواردی پیشتر نیز اشاره کردیم، داوری بدون تأمل، نقد و طعن و رد
بدون دقت (= و گاه حتی بدون دیدن) و ... .
استاد می فرمودند روزی از یکی
از کتابفروشیهای مشهد بزرگواری زنگ زدند و گفتند آقا من (م. ع. ا) از قم
هستم، گفتم بفرمایید. گفتند: برادر (م. الف، واعظ شهیر) گفتم باز هم اهلاً و
سهلاً خوش آمدید. گفتند: می خواهم به منزل شما بیایم، گفتم از همان
بزرگوار آدرس را بگیرید و تشریف بیاورید. همان روز بعد از ظهر پیرمردی نحیف
که دستاری خرد بر سر و قبای کوتاهی بر تن داشت وارد شد. و پس از تعارف
گفتند شما چرا در این تفسیر از سید قطب نقل کرده اید و پر کرده اید کتابتان
را از حرفها این سگ سنی، ناصبی. گفتم: آرام بگیرید و اندکی استراحت
بفرمائید بعد... آنگاه شروع کردم و گفتم ایشان سنی هستند ولی سگ سنی
نیستند، سنی هستند ولی ناصبی نیستند اظهار ارادت وی را به علی(ع) در
«العدالة الاجتماعیه» و ... بنگرید و ثالثاً بنده هرگز از تفسیر ایشان مطلب
نقل نکردم. آن زمان که ما تفسیر می گفتیم کتاب وی وجود خارجی نداشت، و بعد
که مشغول تدوین بودیم تفسیر ایشان و برخی از آثار قرآنیش چاپ شده بود که
به لحاظ تفاوت نگرش و سبک دید تفسیری بنده هرگز به تفسیر سیدقطب مراجعه
نکرده ام، در چند مورد که از وی یاد شده است، در مقدمه است و اشاره ای است
به برخی دریافتهای ذوقی، ادبی و فنی و ته تفسیر مطالب دیگری نیز به بیان
آمد و رفت... پس از مدتی کتابی از وی چاپ شد و در صفحات اول آن آمده است
«آقای دکتر علی شریعتی را بشناسید» این مرد جوانی است در حدود چهل و پنج
سالگی!! فرزند آقای محمدتقی شریعتی مزینانی مشهدی نویسنده کتاب تفسیر نوین
که برخلاف مفسرین جزو آخر قرآن مجید را روی تفاسیر سنیان معاصر از قبیل
رشید رضا و سید قطب که ابداً با اخبار و تفاسیر اهل بیت عصمت میانه خوبی
ندارند تفسیر و تدوین گردیده و دارای نواقص نیز می باشد.[25]
بیفزایم که استفاده از رشیدرضا هم معنا ندارد، چون رشید رضا در جزء آخر
قرآن تفسیری ندارد که استاد از آن استفاده کرده باشد. لابد چون عبده «تفسیر
جزء عم» دارد و استاد از آن بهره برده اند حضرت آقا چنان پنداشته اند که
مانند بخشهای اول «المنار» رشید رضا در آن نقش دارند، سبحان الله!!
پیامبرگونگی برای هدایت
رسولان سرشار از عشق به هدایت
انسان فرمان «بعثت» می یابند و در جهت هدایت از بام تا شام می کوشیدند و در
هر کوی و برزنی و از دیهی به قریه ای فریاد حق برمی آوردند و آرام نمی
گرفتند و چون شمع می سوختند و روشنی می دادند.
به روزگار تحصیل در حوزه علوم
اسلامی در مشهد مقدس در منزل استاد و در جمع کوچکی سخن از آن روزگاران رفت و
دشواریهای تبلیغ و یکه تازی حزب توده و هجوم بی امان به فرهنگ و شکار
استعدادهای درخشان از دانش آموزان و معلمان و ... استاد با سوز و گدازی
گزارش می دادند، و از جمله گفتند که:
چه روزهای سختی بود آن روزها،
روزگار غریبی بود و اسلام به معنای واقعی کلمه در غرب بود، و من هر روز
منتظر این بودم که بگویند چه کسانی را به دام انداخته اند و می سوختم، تنها
بودم و تنها، و اما از اینکه معلمان را می بردند بسیار می سوختم، چون می
دانستم رفتن یک معلم یعنی گروهی از دانش آموزان و ایجاد تشویشی برای بسیاری
از دانش آموزان بی پناه. خیابانها برق نداشت. فانوس برمی داشتم و راهی
خانه معلم به چنگ حزب افتاده می شدم، هوای سرد شب تاریک، به خانه اش می
رسیدم، گاه در را به رویم باز نمی کردند، آن قدر سماجت می کردم که راهم می
داد، وارد می شدم، می نشستم، بها نمی داد، شروع می کردم: عزیزم! اسلام چه
کم دارد؟ امام صادق، امام باقر، چه کم دارند، که به کمونیسم پناه برده ای؟
از لنین و مارکس چه دیده ای که آن را در علی نیافته ای و شیفته آنان شده
ای؟ آن قدر آیه می خواندم، تاریخ می گفتم، نهج البلاغه می خواندم تا نرم می
شد، راه می داد، گفتگو می کرد. بالاخره به فضل الهی تسلیم می شد. و من
سبکبال ساعتها پس از نیمه شب به خانه برمی گشتم و گاه چنین نمی شد، اما
مأیوس نمی شدم، ادامه می دادم تا ...
یاد یاران در کلام استاد
روزهایی که به محضر استاد می
رفتم از کسان بسیاری سخن می رفت و آن بزرگوار درباره کسانی سخن می گفت، من
هرگز از لبان استاد طعن نشنیدم، گاهی اظهار تأسفی و همین... . ولی کسانی را
می ستودند و مطالبی می فرمودند.
آیت الله خامنه ای
استاد احترام ویژه ای به ایشان قائل
بودند، و از هوشمندی و پراطلاعی و آگاهی ایشان را می ستودند و از اینکه به
استاد توجه دارند و به خانه شان آمد و شد دارند به نیکی یاد می کرد.
روز بدرود زندگی دکتر علی
شریعتی من از قم به مشهد رسیدم و پس از زیارت مضجع مطهر حضرت رضا(ع) به
محضر استاد رسیدم. کسی نبود، استاد تنها بود و از ماجرا خبر نداشت از اینجا
و آنجا سخن گفتیم و برخاستم و در هنگام خداحافظی استاد با نهایت مهربانی
دست بر شانه ام نهادند و فرمودند کجا می روید، عرض کردم به ده و دیدن
والدین، فرمودند برگشتید شما را ببینم. گفتم حتماً استاد، به قفسه کتابهای
استاد کاغذی چسبانده بودند: «برای بهبودی حال استاد سیگار نکشید». گفتم
چقدر خوب است که سیگار نمی کشید. و رفتم روز هفتم تیر اندکی پس از ظهر
برگشتم سر کوچه میرعلم خان دوست عزیز و فرزانه ام حضرت آقادریاباری را دیدم
(اکنون از استادان موفق سطوح عالیه حوزه علمیه قم) چشمش که به من افتاد
بغض گلویش را گرفت گفتم چه شده است؟ گفت: مگر خبر نداری گفتم من ده بودم از
چی؟ گفت دکتر را کشتند. ساک از دستم افتاد. بر زمین نشستم و بعد گفتند
امروز بعد از ظهر در «مسجد جامع ملاهاشم» مجلس ترحیم است. خیلی زودتر از
موعد رفتم. زمان مراسم که رسید جای سوزن انداختن نبود، برقها را قطع کرده
بودند، دانشجویی قرآن می خواند، نیم ساعتی گذشت عکسی از شریعتی را وارد
مجلس کردند قیامتی شد در و دیوار گریه می کردند همه ضجه می زدند، زیر
بغلهای استاد را گرفتند، بلند کردند، عبای تابستانی نازکی بر دوش داشت، به
عصا تکیه کرد اندکی صحبت کرد، بلندگو نبود، صدا به جایی نمی رسید، اما محفل
یکسر اشک و آه بود. فردای آن روز رفتم محضر استاد نشستم، استاد سیگار می
کشید، عرض کردم استاد باز هم سیگار می کشید. فرمود: مرگ علی همه چیز من را
به هم ریخت. و بعد فرمودند آن روز که شما اینجا بودید، اتفاق افتاده بود و
من خبر نداشتم، اما رفت و آمدها زیاد شده بود، آقای خامنه ای مرتب می
آمدند، از صدر اسلام سخن می گفتند از مصیبتهای بزرگ، از رشادتها، از فرزند
از دست دادن ها، گویا می خواستند مرا آماده کنند من که راضی به رضایت خدا
بودم، تسلیم بودم، بالاخره ملاحظه سن و حال و احوال مرا می کردند، خوب
ایشان که همیشه به ما لطف داشتند ولی آنقدر آمدن و آنگونه سخن گفتند برایم
شگفت انگیز بود، تا اینکه در منزل یکی از دوستان و در جمعی از یاران دکتر
خبر را به من گفتند.
استاد اضافه کردند که علی در
آستانه هجرت به خراسان آمد و از همه اقوام و خویشان خداحافظی کرد به من
چیزی نگفت ولی حال و هوایی عجیب داشت، از کمترین فرصت استفاده می کرد و به
حرم مطهر مشرف می شد، به مزینان رفت و از همه خداحافظی کرد، آن روز آخر
دکتر معالج من اینجا بود، و از دکتر هم نوار قلب گرفت و گفت: «دکتر
ماشاءالله قلبت مانند قلب یک جوان بیست ساله می زند» بعد فرمودند این لطف
خدا بود که آن روز این اتفاق بیفتد و حداقل ما بدانیم که دستی تو کار بوده
است.
استاد محمدرضا حکیمی
استاد محمدتقی شریعتی را به
استاد علامه محمدرضا حکیمی علاقه و دلبستگی ویژه ای بود. نثر جذاب و دلکش و
بیان استوار و قلم روان سرشار از زیبایی های استاد را می ستودند. استاد می
فرمود برخی از این مقاله های «سرود جهشها» ارزش یک کتاب را دارد. استاد
گاهی از وضع نابسامان حوزه ها و شیوه تعلیم و تربیت می نالید و از اینکه
استعدادهای درخشان خود را نمی تواند نگه دارد تأسف می خورد و از جمله روزی
می فرمود:
از بدبختیهای حوزه است که باید
آقای آقا شیخ محمدرضا حکیمی از حوزه برود و حوزه علمیه نتواند این گوهرش را
نگاه دارد، ای کاش می بودند و پایان مقدمه آثار ارجمندش را با حوزه علوم
اسلامی ـ حکیمی ـ محمد رضا امضا می کردند و نشر می دادند.
برای استاد که خود تربیت شده
حوزه و برخاسته از حوزه علوم اسلامی بود مهم بود که آثار بلندی چون آثار
آقای حکیمی با آن ادبیات فاخر و نگاه بیدارگر حق گرایانه به اسم حوزه نشر
یابد.
[4].
بنگرید نمونه را به یادنامه استاد محمدتقی شریعتی، 35 به بعد مقاله آقای
دکتر رکنی، و نیز مجموعه آثار همایش استاد محمدتقی شریعتی، ج 1، مقاله «چون
غرض آمد هنر پوشیده شد»، به همین قلم، ص 84 به بعد.
[6].
متأسفانه آن روزها چنین بود و اکنون نیز غالباً چنین است یک خاطره بیاورم،
عالمی بزرگوار در مشهد (ر. ع. خ) شبهای چهارشنبه «نهج البلاغه» می گفتند،
اهل قلم بود و دارای آثاری چند، حقاً جلساتی سودمند بود و کارآمد. شبی یکی
از مستمعان پرسید از کتابهای دکتر شریعتی چه کتابی بخوانیم گفت هیچکدام،
همه کتابهایش انحرافی است و مشتمل بر مطالب باطل، و تأکید آن جوان چاره ساز
نبود و جواب همان بود. دوست عزیز ما حضرت علیزاده در همان کتابفروشی و
بگونه ای زیرمیزی رساله های حضرت امام خمینی را پخش می کردند که البته در
آن زمان جهادی بزرگ بود و من از جمله عاملان پخش بودم روزی به شاگرد ایشان
که فرزند همان عالم بود و بسیار نیک نفس گفتم چند جلد رساله می خواهم گفت:
لیستی از آثار دکتر شریعتی بده من رساله می آورم. دکتر در یکی از جزوه های
اسلام شناسی تهران عناوینی از کتابها و جزوه هایش را برای مطالعه بیشتر
معرفی می کند که آن لیست حدود 20 عنوان است، اینها را رونویس کردم و دادم
به این جوان، شب چهارشنبه آن عالم جدید فرمودند دکتر شریعتی براساس جستجو و
تتبع و تحقیق ما حدود بیست عنوان کتاب دارند و همه مشتمل بر باطل است و
باید خود و جوانانتان مواظب باشید. به فرزندش گفتم فلانی! بابا اینها را
دیده است گفت نه!!
همان لیست شماست فاعتبروا یا اولی الابصار
[8]. فایده و لزوم دین، ص 19، کانون نشر کتاب ـ مشهد.
[11]. یادنامه استاد محمدتقی شریعتی، ص 120.
[12].
مجموعه آثار استاد محمدتقی شریعتی، ج 1، ص 198 به بعد. و نیز: مجموعه آثار
همایش استاد محمدتقی شریعتی مزینانی، ص 88 به بعد، و نیز ص 95 به بعد.
[19].
این بنده در ضمن مقاله درازدامن از جایگاه والای کتاب در دفاع از «حق
خلافت و خلافت من» و ابعاد آن سخن گفته ام، غبار راه طلب، ص 261 به بعد.
[25]. دفاع از اسلام و روحانیت، پاسخ به دکتر علی شریعتی، ص 7.
* استاد دانشگاه تربیت مدرس
به گزارش شاهدان کویر به نقل ازوبلاگ بهمن آباد؛ این
اثر، چکیده بیش از 3۵ کتاب و چندین مقاله در زمینه رانندگی (باید و
نبایدها و فرهنگ) است که طی 4 سال گذشته مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفته
است. بخشی از این کتاب، دربرگیرنده مشاهدات و واقعیاتی است که از دیدگاه
شهروندان مطرود بوده یا دارای ارزش تلقی شده است. از این رو، در کتاب پیش
رو، قوانین و مقررات محض رانندگی و آداب مربوط به آن، در قالب نثری ساده و
روان نگاشته شده و تلاش شده است تا نکات ضروری و حیاتی مرتبط با حقوق
شهروندی را یادآوری کند. 
قسمت اول :چلیک
بر گور این جنازه چه خواهد نوشت؟ داور تاریخ!
یاداستاد
