اندیشه شریعتی¹²

 ناظران و محققانی که فقط قشری گرایی پیروان اسلام را مد نظر قرار نداده اند، بر این باورند که صرفا خود اسلام، دلیل عقب ماندگی مناطقی است که جهان اسلام خوانده می شوند. به این جهت، وضعیت عموم این مناطق که چنین اشارت و عنایت شایسته ای را برانگیخته، به طور فزاینده ای از جانب مردم مورد تایید و تصدیق قرار گرفته است.

 با این حال نظام ارزشی همه این کشورها به گونه ای است که امکان ظهور مصلحان [دینی] را در خود خفته نگاه می دارد. ولیکن، به هر میزان که اصلاحات آنان فراگیر تر شود، در به غبار فرو بردن موضوعات غیر ضروری و ارزش های قدیمی رو به زوال، جان تازه ای عطا می‌کند.

 در جهان اسلام، مصلحانی که در ابعاد فکری گوناگون برای احیا دوباره دین کمر همت بسته اند، فراوان اند. سید جمال الدین افغانی که پیشتر در باب او در این کتاب صحبت شد، و در دوران اخیر اقبال لاهوری، سید قطب، ابوالعلا مودودی ودیگران در زمره متفکرانی هستند که پا به عرصه ظهور گذاشته اند.

 اما، ما در این جا قصد داریم به طور ساده و مختصر کوشش های علی شریعتی را، که به نظر می رسد پدر فکری انقلاب ایران نیز باشد، در بازخوانی اسلام معرفی کنیم.

علی شریعتی در سال 1933[1312 خورشیدی] در حوالی سبزوار، در مجاورت کویر بزرگ ایران واز پدری فرهیخته که از عالمان بنام اسلام بود، دیده به جهان گشود. وی که در مشهد از دانشسرای مقدماتی فارغ التحصیل شده بود، در سال 1960 جهت ادامه تحصیل به فرانسه رفت و پس از چهار سال با نمره عالی موفق ¹³با اخذ درجه دکتری جامعه شناسی شد. اما در هنگام بازگشت به ایران به دلیل فعالیت های سیاسی در خارج از کشور در مرز دستگیر و زندانی شد.

 او که یک سال بعد از زندان آزاد شد، در دانشگاه مشهد سمت استادی گرفت. اما بواسطه رعب و هراسی که قدرت و نفوذ کلام او ایجاد کرده بود، از دانشگاه اخراج و در تهران خود را هویدا ساخت.

 در تهران او در کانون تحقیقات اسلامی حسینه ارشاد سخنرانی هایی را برپا کرد که همیشه جلسات آن مملو از دانشجو بود. تا جایی که گفته می شود در کلاس های ترم تابستان یکی از آن سال ها، شش هزار دانشجو و کارگر ¹⁴بر سر درس او حاضر شده‌اند.

 علاوه بر تشکیل کلاس ها و جلسات، شریعتی به کار تالیف کتاب و برپایی سخنرانی های پرخروش پرداخت، اما رعب و وحشتی که از تاثیر و نفوذ کلام او ایجاد شده بود، دوباره او را به زندان انداخت.

 به سبب این که او به دو سال حبس تن داده بود و پس از آن هم از تمامی فعالیت ها منع شده بود به سوی لندن جلای وطن کرد؛ و در سال 1977 به طرز مشکوکی در آن جا وفات یافت. در شهر هم شایع شد که وی توسط نیروهای اطلاعاتی-امنیتی ایران [ساواک] مسموم و کشته شده است. وی در هنگام مرگ تنها 44 سال داشت.

 "نمی توانم سکوت را تحمل کنم. نمی توانم چیزی بگویم. ولی ساکت خواهم ماند.اما من اکنون احساس کسی را دارم که درد جان سپردن را تحمل می کند و می داند که از آن پس، آرامش است و نجات و خسته از رنج زندگی که "جز احتضاری که یک عمر به طول می انجامد هیچ نیست"، سر به زانوی معشوق خویش خواهد نهادو سیراب و سرشار، در زیر دست های او که دو مسیح خاموشند، نوازش خواهد شد. یک "شهید"! نمی بینی که چه شیرین و چه آرام می میرد".¹⁵

 این عبارت [برگرفته] از زندگی نامه خودنوشت او "کویر" است که در آن ظلم و جور نظام پادشاهی، بینشی که در برابر ناتوانی مسلمین است و استهزا اندیشه خویش را به طرز روشن و آشکاری روایت می کند. وی بلافاصله پس از این عبارت خود آگاهیی را که به آن دست یافته را چنین توصیف می کند " برای آن ها که به "روزمرگی" خو کرده اند و با خود ماندگارند، مرگ فاجعه ای هولناک و شوم زوال است. گم شدن در نیستی است. آن که آهنگ هجرت از خویش کرده است، با مرگ آغاز می شود. چه عظیمند مردانی که عظمت این فرمان شگفت خداوند را شنیده اند و به کار بسته اند که "بمیرید،پیش از آن که بمیرید!".".¹⁶

 عبارات "از خود هجرت کردن" و "مردن، پیش از مردن" که در این جا آمد دارای معنای بلند و رسایی است. شریعتی در این باره به طور مبسوطی بحث می کند، اما در هرحال او برای آن که با عزمی راسخ شان اندیشه خود را نگاه دارد، تن به مرگ بی عزت نمی دهد¹⁷. مرگ برای او مصادف است با تصویر حسین شهید (ع) که خانه دل های مردم جذبش نشده و ویرانش نگشته است.¹⁸

 با ممنوع شدن آثار او، در میان عموم مردم شوق خواندن آن ها شدت گرفت، وعاقبت اندیشه او قدرتی شد که نظام سلطنتی را برانداخت. در این جا نکته مهمی وجود دارد و آن این حقیقت است که این جنبش از پس یک عقیده بیرون آمد، نیروی قلم از نیروی شمشیر به مراتب برنده تر است.

 شریعتی که "دوزخیان زمین" فرانس فانون و و دیگر آثار او را ترجمه کرده بود¹⁹با تاثیرپذیری از اندیشه های او جهت اهمیت دادن به فرهنگ سنتی خویش [بازگشت به خویشتن] ، به طور آشکاری خود را تا حد توان وقف بازیابی معانی عمیق اسلام کرد.

 "رفقا! وقتمان را با ترهات و اباطیل و تقلیدهای میمون وار و مهوع تلف نکنیم. ترک کنیم این اروپایی که همواره از انسان سخن می گوید و همه در پیچ و خم کوچه های سرزمین خویش، در هر گوشه جهان، هر کجا که او را بیابد به کشتارش می پردازد".²⁰

درباب ایدئولوژی های رفیعی که اروپا ارائه داده و تاثیر نامطلوب آن بر روی دنیای خاورمیانه، این عبارات را می بایست به بیان می آوردیم، [چرا که] تاریخ خاورمیانه بیش از هرچیز خود گواه بر آن هاست و شریعتی به طور حتم با اروپای که در زبان و عمل وحدت و انسجام ندارد، وداع می کند. اما بنیان سنت گرایی که توسط او پی ریزی می شود، چگونه است؟

 به اعتقاد او اسلام راهی را که مردم باید در پیش بگیرند را به وضوح توضیح داده است. اسلام یگانه وسیله ای است که خودش هرگز هدف و مقصود نبوده است. اما مصیبت و بدبختی این دین از آن جا ناشی می شود که پیروانش جوهره اصیل آن را بدست فراموشی سپرده اند.

 " مصیبتی که در جوامع دینی پیدا شده ، از این حقیقت نشات می گیرد که جوهره اصیل دین تغییر کرده است. نقش دین دگرگون شده و خود دین به عنوان هدف مد نظر قرار داده شده است"²¹.

 در نتیجه پیروان آن، دین را صیقل داده و بزک کرده و در نسل های متمادی خود را در عبادت کردن و عشق کورکورانه ورزیدن ²² فروبرده اند و هر بار که نام دین برده می شود چشمان خود را از اشک جاری می سازند. آنان مسائل دنیا را خار می شمارند و تمام توش و توان خود را صرف خود دین کرده اند، و غبار دین را بر چشم مالیده اند و تاثیر معجزه آسای آن را در همه جا پراکنده اند. به گمان[این ها] نمونه ای از اعمال و رفتاری است که به پیروان دین و مذهب تحویل داده شده است. در حالی که عبادت و نیایش تنها یک وسیله است.

 قرآن [هم] صراحتا اظهار می کند که عبادت وسیله ای است که از اعمال بد، مومنان را ایمن نگاه می دارد. اما جای بسی تاسف است کلماتی که در هنگام نیایش بر زبان جاری می شوند و فرایض و اعمال که صورت می گیرند، خودشان هدف شده اند و از درجه اعتبار ساقط گشته اند. البته این چیزها فقط محدود به نیایش و اعمال عبادی نیستند.

 نتیجه ای که از هدف قرار دادن خود اعمال و فرایض بدست آمده، معنای اصیل دین را از اعتبار انداخته و عموم مومنان را در خواب غفلت عمیقی فرو برده است. لذا شریعتی اعتقاد دارد که دین در نهایت چیزی جز یک راه و وسیله نیست.

 او بدین جهت به اصطلاحات خاص و فراوانی که در اسلام مورد استفاده قرار گرفته و معنای راه از آن استنباط می شود، اشاره می کند " دین: غیر از معنی هایی که از قبیل حکمت و خرد مقدس برایش قائل اند به معنی راه هم هست. سلک: راه باریک کوهستان. شریعت: راه کنار رودخانه که به سطح آب پایین می آید تا مردم تشنه بتوانند از آن آب بگیرند. طریق: راه های بزرگ از سرزمینی، شهری، به سرزمین یا شهری دیگر. مذهب: راه سفر و عزیمت. صراط: راهی که به سوی معبد می رود".²³ولیکن این راه ها که در طی قرون متمادی جریان و سریان داشته اند اکنون خود هدف و مقصود شده اند. و در نتیجه وضعیتی چون دوران کنونی را به بار آورده اند.

 امت اسلام از عقب ماندگی و تحجر در رنج است اما به طور ذاتی این امت اسلامی چگونه معنایی را می تواند داشته باشد؟ "امت، جامعه انسانیی که همه افرادی که در یک هدف مشترک اند، گرد هم آمده اند تا بر اساس یک رهبری مشترک، به سوی ایده آل خویش حرکت کنند".²⁴

 از این رو محتملا کسانی که خود راه را هدف و مقصود قرار داده اند، از وضعیت موجود دل چندان خوشی ندارند. [لذا] برای بهبود وضع موجود، بر تک تک مومنان واجب است که با تلاش بسیار و آگاهی لازم ، از زندگی تحقیر آمیزی که خود تحقیری، عقب ماندگی و نادانی و جهل را به همراه داشته، با نیروی های روحانی عزت، حرکت و بصیرت به سوی شکوه و عظمت زندگی هجرت کنند. و جمیع مومنانی که آن ها را سرلوحه خویش قرار داده اند، کوششان محتملا به عنوان یگانه نیروی حرکت و راه عبور از وضع موجود ادامه خواهد یافت. و آیا آن هنگام که راه و وسیله ای به نام اسلام،به واسطه تلاش فرد فرد پیروانش نیروی حیات خود را بار دیگر رشد و بسط دهد، با متدی خاص، امکان اتحاد و مدیریت بهتر امتش را نخواهد داشت؟ تاریخ شهادت می دهد که اسلام روزی بنیاد و بنیانی بوده که امپراتوری بزرگی را مدیریت و راهبری کرده است.

پاورقی‌ها:

 1 Daijo-kishinron